تحقیقات نشان داده است که بازی درمانی در درمان انواع مشکلات روانی و اختلالات رفتاری کودک موثر است. البته می توان این روان درمانی را در مورد بزرگسالان نیز به کار گرفت. در این مطلب با بازی درمانی کودک و فواید آن آشنا می شوید.
آشنایی با درمان بازی درمانی کودک
بازی درمانی یا پلی تراپی یک نوع روان درمانی می باشد که عمدتا برای کودک مورد استفاده قرار می گیرد. به این دلیل که ممکن است کودکان نتوانند احساساتشان را پردازش نموده و مشکلات خود را برای والدین یا بزرگسالان بیان نمایند. روش روان درمانی بازی درمانی؛ علاوه بر درمان مشکلات اضطرابی و اختلالات روانی سبب افزایش سازگاری و توانمندی کودک هم می شود.
در حقیقت درمانگر از طریق بازی درمانی به رفتارها، عواطف و احساسات درونی بچه پی برده و برای رشد و تربیت سالم به والدین راهنمایی لازم را ارائه می کند. روانشناسان و متخصصین این روش را به صورت فردی و گروهی اجرا می کنند. در ضمن والدین هم می توانند بازی درمانی را در خانه انجام داده و از بازی های مختلفی برای ارتقای توانمندی های ذهنی- جسمی و ارتباطی فرزند خود بهره بگیرند.
با این وجود باید دقت کنید که استفاده این روش توسط مشاورین و روانشناسان کودک به مراتب تاثیرگذاری بیشتری خواهد داشت. در ادامه با روش درمانی، بازی درمانی کودک و فواید آن آشنا می شوید.
بازی درمانی چه زمانی مورد استفاده قرار می گیرد؟
درمانگران آموزش دیده می توانند از زمان بازی جهت مشاهده و فهم جنبه هایی از مشکلات کودکان استفاده نمایند. همچنین می توانند به کودک در کشف احساسات و مقابله با آسیب های رفع نشده اش، کمک نمایند. توسط بازی، کودک می تواند راه حل های جدید برای کنار آمدن با مشکلات و جایگزین نمودن رفتارهای نامناسب را یاد بگیرند.
بازی درمانی کودکان توسط متخصصین مختلف بهداشت مانند روانپزشکان، روانشناسان، کاردرمانگرها، رفتاردرمانگران، مددکاران اجتماعی و فیزیوتراپیست ها اجرا شود. البته افراد در هر سنی می توانند از بازی درمانی استفاده نمایند ولی این روش به طور معمول در کودکان بین سنین ۳-۱۲ سال به کار گرفته می شود.
در پاسخ به این سوال که چه زمانی از این روش درمانی استفاده می شود می توان به موارد زیر اشاره نمود.
- تاخیر در رشد یا اختلالات یادگیری کودک
- مواجه با فرایندهای پزشکی، مراقبت تسکینی یا بیماری مزمن
- رفتار پرخاشگر یا عصبانی کودک
- خشونت خانگی، سوء استفاده یا بی توجهی به کودک
- مشکلات رفتاری در مدرسه
- حوادث طبیعی یا حادثه های تروما
- مشکلات خانوادگی نظیر طلاق یا مرگ یکی از اعضای خانواده
- اختلال بیش فعالی و نقص توجه
- اضطراب، افسردگی، غم و اندوه
- اختلال خوردن و توالت رفتن
- اختلال طیف اوتیسم.
توجه داشته باشید که بازی درمانی کودکان اوتیسم، هر چند شبیه به بازی معمولی می باشد ولی می تواند بسیار موثر واقع شود.
دلیل استفاده از بازی درمانی
از آنجا که کودک فاقد مهارت های شناختی و کلامی برای گفتگو درباره برخی مسائل و موضوعات می باشد ؛بازی می تواند راهکاری عملی برای وی باشد تا بر روی موضوعاتی که برای کودک ناراحت کننده است، کار کنند. به طور مثال غم و اندوه برای کودک امری پیچیده و مبهم به نظر رسیده و ممکن است در بیان افکار و احساس خود با مشکل مواجه شود.
کودک می تواند صحنه ها را بازی کرده و به مشکلات خاصی بپردازد. یا شخصیت هایی خلق نموده و احساسات خود را با آن ها به اشتراک بگذارد. اغلب کودکان احساسات شان را با اسباب بازی ها به نمایش می گذارند. کودکی که یکی از اعضای خانواده یا دوستانش را از دست داده، ممکن است با استفاده از عروسک ها، یک شخصیت غمگین ساخته که به طور مثال خواهر یا دوستش را از دست داده است.
در مورد کودکی که شاهد خشونت خانگی قرار گرفته، ممکن است از یک خانه عروسکی برای ترسیم کودک نگران که خود را زیر تخت مخفی کرده است، استفاده نماید زیرا بزرگترها در حال دعوا می باشند. با توجه به نوع بازی درمانی که به کار گرفته می شود، درمانگر ممکن است در نقاط مختلف بازی مداخله نموده تا به حل مشکل و معضل کمک نماید.
فواید بازی درمانی
بازی درمانی شیوه درمانی است که از بازی برای کشف و مقابله با مسائل روانشناختی کمک می گیرد. این درمان می تواند به تنهایی به ویژه در بچه یا همراه با دیگر روش های درمانی و دارویی مورد استفاده واقع شود. با توجه به گزارش موسسه بین المللی بازی درمانی، کودکانی که به بازی درمانی روی می آورند، ممکن است تا ۷۱ درصد تغییرات مثبت را تجربه نمایند.
برخی از کودکان با کمی تردید کار را آغاز می کنند ولی به تدریج، اعتماد آن ها به درمان بیشتر شده و با افزایش حس راحتی و قوی شدن ارتباط، کودک در بازی خلاق تر یا کلامی تر می شود.
بازی درمانی فواید درمانی متعددی دار که در ادامه به شاخص ترین آن ها اشاره می شود.
- پذیرفتن مسئولیت بیشتر درباره برخی رفتارها
- احترام به خود
- کاهش اضطراب
- همدلی و احترام به دیگران
- قوی تر شدن مهارت های اجتماعی
- قوی تر شدن ارتباط خانوادگی
- پیشرفت استراتژی های مقابله ای و مهارت های خلاقانه حل مشکل
- یادگیری تجربه و بیان احساسات به طور کامل
- افزایش اعتماد به نفس در مورد توانایی ها
- افزایش مهارت های بین فردی
همچنین بازی درمانی می تواند سبب تشویق استفاده از زبان شده یا مهارت های حرکتی درشت و ظریف را بهبود دهد. اگر فرزند بیماری روحی یا جسمی دارد، بازی درمانی جایگزین سایر روش های درمانی یا داروها نمی شود. از بازی درمانی می تواند به تنهایی یا در کنار دیگر روش های درمانی بهره برد.
تحقیقات نشان داده که بازی درمانی می تواند برای بچه و خانواده او بسیار موثر باشد. از جمله این که سبب کاهش بیش فعالی در کودکان مبتلا به ADHD می شود. در مطالعه ای کودکان مبتلا به سندرم مذکور بعد از هشت جلسه گروه درمانی بهبود زیادی به دست آورند.
در یک مطالعه در سال ۲۰۱۵ که بر روی ۵۲ بچه صورت گرفت به این نتیجه رسیدند که بازی درمانی اثرات قابل توجهی در درمان مشکلات متعددی از جمله مشکلات رفتاری، اضطراب و افسردگی داشته است. این کودکان به طور میانگین در ۱۲ قرار ملاقات درمانی شرکت کرده بودند.
همچنین تاثیر بازی درمانی در مطالعه ای که سال ۲۰۱۷ روی کودکان دارای نگرانی رفتاری صورت گرفت، نشان داد مشکلات رفتاری این کودکان از جمله پرخاشگری و قانون شکنی کاهش پیدا کرده است. کودکان در سنین ۶-۹ سال قرار داشته و ۲۰ جلسه درمانی ۳۰ دقیقه ای به مدت ۱۰ روز را شرکت نموده بودند.
شایان ذکر است که بازی درمانی سبب بهبود روابط والدین و فرزندان در خانواده های فرزندخواندگی شده است. در مطالعه ای در سال ۲۰۱۷ این نتیجه حاصل شد که بازی درمانی فرزندان در کمک به پیوند خانواده های فرزندخواندگی تاثیر زیادی داشته است. پس از هفت جلسه نیم ساعته، رفتارهای همدلانه والدین و کودکان بیشتر شد، استرس روابط والدین و کودک کاهش پیدا کرد و مشکلات رفتاری فرزندخوانده ها هم بهبود یافت.
نحوه عملکرد بازی درمانی
میان کودک و بزرگسال اندکی فاصله ارتباطی وجود دارد. آشکار است که با توجه به سن و مرحله رشد کودکان، مهارت های زبانی بزرگسالان را نخواهند داشت. آن ها ممکن است چیزی را حس کنند که در بیشتر موارد یا نمی توانند آن را به یک بزرگتر بیان نمایند یا یک فرد قابل اعتماد برای بیان آن پیدا نمی کنند.
از سویی، بزرگسال می تواند نشانه های کلامی و غیرکلامی کودک را به اشتباه تفسیر نموده یا به صورت کامل نبیند. کودک توسط بازی، دنیا و جایگاه خود را ادراک دارد. بازی محیطی است که او آزاد است تا احساسات درونی و عمیق خود را به نمایش بگذارد. اگر بدانید دنبال چه چیز هستید، اسباب بازی ها می توانند شبیه نماد عمل کرده و مفهوم بیشتری یابند.
با توجه به این که کودکان در جهان بزرگسالان نمی توانند به اندازه کافی خود را ابراز نمایند، درمانگر خود را همسطح آن ها نموده و در جهان کودک قرار می گیرد تا با او پیوند برقرار کند. در هنگام بازی، ممکن است کودک کمتر گارد گرفته و برای به اشتراک گذاشتن احساسات تمایل بیشتری داشته باشد.
کودک تحت فشار نبوده و درمانگر این کار را در زمان خودش و با شیوه ارتباطی خاص خودش انجام می دهد. بازی درمانی بسته به نیازهای کودک و درمانگر به روش های مختلفی اجرا می شود. برای شروع، ممکن است درمانگر از کودک بخواهد که فقط بازی را مشاهده نماید. همچنین درمانگر ممکن است بخواهد مصاحبه هایی جداگانه ای با کودک، والدین یا معلمان او داشته باشد.
بعد از ارزیابی دقیق، درمانگر بعضی اهداف درمانی را تعیین نموده و در مورد محدودیت هایی که ممکن است ضرورت داشته باشد، تصمیم گیری نموده و برای نحوه ادامه کار، برنامه ای را تدوین می کند. بازی درمانگر، روی شیوه کنار آمدن کودک با دوری از والدینش تمرکز کرده و این که چطور بازی را به تنهایی انجام می دهد و موقع بازگشت والدین چه واکنشی بروز می دهد.
نحوه تعامل کودک با انواع اسباب بازی های مختلف و تغییر رفتار آن ها از جلسه ای به جلسه دیگر می تواند نشان دهنده موارد زیادی باشد. او ممکن است از بازی به عنوان مکانیزمی تسکین دهنده جهت کنترل ترس و اضطراب یا جهت بهبودی و حل مشکل استفاده نماید.
بازی درمانگر از این مشاهدات به عنوان راهنمایی برای مراحل بعدی کمک می گیرد. هر کودک متفاوت بوده از این رو درمانی متناسب با نیازهای فردی او در نظر گرفته می شود. با پیشرفت درمان، می توان رفتارها و اهداف را مجددا ارزیابی نمود. در مواقعی درمانگر ممکن است از والدین، خواهر، برادر یا دیگر اعضای خانواده کودک بخواهد که به بازی درمانی بیایند.
به این امر بازی درمانی مبتنی بر فرزند اطلاق می شود که می تواند به آموزش حل تعارض، بهبود پویایی خانواده و پیشرفت درمان کمک شایانی داشته باشد. جلسات بازی درمانی به طور معمول نیم ساعت تا یک ساعت طول می کشد و بسته به نوع نیاز کودک هفته ای یک یا سه بار صورت می گیرد.
البته این که چه تعداد جلسات درمانی برای کودک لازم است، بستگی به تعامل و میزان پاسخگویی کودک به این نوع درمان دارد. درمان ممکن است به صورت فردی یا گروهی اجرا شود. بازی درمانی می تواند هدایت شده یا بدون هدایت بوده و در شیوه هدایت شده، درمانگر با تعیین اسباب بازی ها یا بازی هایی، جلسه را راهبری نموده و با هدف خاصی بازی را پیش می برد.
در شیوه بدون هدایت، ساختار مندی کمتر است و کودک می تواند به دلخواه اسباب بازی یا بازی مدنظرش را انتخاب کند. او آزاد است که با چند دستورالعمل و چند تذکر بازی را به شیوه خودش پیش ببرد. درمانگر با مشاهده نحوه بازی کودک در صورت لزوم مداخله می کند.
جلسات بازی درمانی فرزند باید در فضایی انجام شود که وی حس امنیت داشته و کمتر محدود باشد. درمانگر ممکن است از تکنیک هایی مانند قصه گویی، نقش آفرینی، آب بازی، شن بازی، نمایش موزیکال، تلفن های اسباب بازی، تجسم خلاق، عروسک های پولیشی، ماسک، نقاشی، رقص و حرکات خلاقانه و … در این زمینه کمک بگیرد.
رایج ترین انواع بازی درمانی
برای بازی درمانی، انواع مختلفی بازی وجود دارد که در این جا به رایج ترین آن ها اشاره می شود.
کتاب درمانی:
درمانگر و کودک برای کشف مفاهیم یا مهارت هایی خاص با یکدیگر کتاب هایی را می خوانند.
سینی درمانی با شن و ماسه:
کودک با استفاده از اسباب بازی های کوچک نظیر افراد یا حیوانات، صحنه ای را در جعبه ای کوچک و پر از شن و ماسه می سازد. این صحنه بازتاب زندگی کودک بوده و فرصتی برای حل تعارض، رفع موانع و قبول خود ایجاد می کند.
فرزند درمانی:
در این روش، والدین وارد بازی شده و درمانگر به آن ها می آموزد که چطور از طریق بازی با کودک تعامل نمایند. هدف در این جا از بین بردن شکاف ارتباطی میان کودک و والدین می باشد.
خیال بازی:
به کودک اسباب بازی هایی داده می شود که سبب ایجاد تخیلاتی نظیر لباس پوشیدن برای اجرای نقشی خاص باشد که ممکن است این بازی به صورت مستقیم با غیرمستقیم صورت گیرد.
رفتارشناختی:
درمانگر از بازی جهت کمک به کودک در یادگیری شیوه تفکر و رفتارهای متفاوت بهره می گیرد. به طور مثال درمانگر به یک عروسک مشاوره می دهد که چطور افکارش را تغییر دهد یا از کودک بخواهد حیوان نگرانی را برای رهایی از از یک موقعیت استرس زا راهنمایی نماید.
ابزارهای بازی درمانی
بیشتر درمانگران بازی درمانی، یک اتاق بازی درمانی مخصوص دارند که پر از وسایلی است که به فرآیند درمانی کودک کمک می کند.
برخی از ابزارها و اسباب بازی های رایج در این زمینه شامل لوازم هنری، مجسمه های حیوانات، نقاب یا ماسک، عروسک های گوناگون، چهره های اکشن، اسباب بازی های موزیکال، ادوات موسیقی، ادوات آشپزخانه ای اسباب بازی، دستبند، سینی شن و ماسه، ماشین های اسباب بازی، خانه سازی، پازل و … می باشد.
منبع : آرگا
