تاریخچه شطرنج در ایران و جهان و دانستنی های جالب درباره این بازی محبوب

امروزه شطرنج، از جمله ورزش های فکری می باشد و در سراسر جهان علاقمندان زیادی به صورت حرفه ای در این رشته ورزشی مشغول به فعالیت هستند و یا افراد به عنوان یک بازی سرگرم کننده، به وسیله آن اوقات فراغت خود را پر می کنند. در ادامه این بخش، به بیان تاریخچه شطرنج خواهیم پرداخت.

آشنایی با تاریخچه شطرنج

گمانه زنی های بسیاری در رابطه با اولین کشور اختراع کننده بازی شطرنج وجود دارند و براساس تاریخچه شطرنج برخی از افراد معتقدند که ایران، مخترع این بازی بوده است و از این رو برخی واژگان پارسی، هنوز هم در آن به کار برده می شود. اما به باور افراد دیگر، این بازی را متعلق به هند، یونان، بابِل،مصر، سکا، یهود، اعراب، انگلستان و چین می دانند. البته بیش ترین اظهار نظر مربوط به کشور هند می باشد و این چنین بیان شده است که این بازی بعد از هند وارد ایران و بعد به کشورهای عرب راه پیدا کرد و از آنجا به اروپا رواج یافت.

در سده پانزدهم میلادی، در اروپا تغییراتی در این بازی ایجاد شد و تبدیل به شکل امروزی بازی شطرنج شد و در اواسط همین قرن بود که برای اولین بار مسابقات جهانی شطرنج برگزار شد و در سده بیستم میلادی نیز فدراسیون جهانی شطرنج افتتاح گردید.

این بازی در دوره امپراتوری «گوپتا» در هندوستان شکل گرفت و به نام «چاتورانگا» شناخته می شد و شامل ۴ بخش نظامی(ارابه ران، پیاده نظام، سواره نظام و فیل سوار) بود که در شکل امروزی شطرنج به عنوان مهره های وزیر، سرباز، اسب و فیل شناخته می شود.

پیشینه شطرنج در ایران

همانطور که در بالا نیز گفته شد، این بازی از هند وارد ایران شد و تاریخچه شطرنج در ایران مربوط به سال ۶۰۰ و در دوره ساسانیان می باشد. شطرنج از جمله بازی های بود که اشراف و شاهزاده ها آموزش می دیدند و به آن چترنگ گفته می شد. بعد از حمله اعراب، نام این بازی در ایران به شطرنج تغییر یافت.

این تغییرات تنها مربوط به نام این بازی نمی شد، بلکه بعضی از قوانین بازی آن نیز دستخوش تغییر قرار گرفت و هنگامی که مهره ها به سمت مهره شاه مقابل حمله ور می شدند، لفظ شاه را به کار می بردند و همچنین وقتی که شاه راهی برای فرار نداشت، کلمه «مات» مورد استفاده قرار می گرفت به این معنا که شاه بی دفاع می باشد. مات واژه ای بود که به دیگر سرزمین ها نیز راه پیدا کرد.

در یکی از قدیمی ترین نوشته های مکتوب ایرانیان و یا حتی جهان تحت عنوان «کارنامه اردشیر بابکان» آشکارا به بازی شطرنج اشاره شده است که این عبارت می باشد:

«اردشیر به فر خدای در چوگان، سواری، چترنگ و شکار برتری یافت.»

بر اساس وجود همین سند قدیمی است که برخی اعتقاد دارند که ایرانیان مخترع شطرنج بوده اند.

پیدایش شطرنج در جهان اسلام

بعد از پیروزی سپاهیان مسلمان عرب بر ایرانیان در طی سال های ۶۳۸ تا ۶۵۱ میلادی، اغلب پارسیان به دین اسلام گرویدند و در این بین، بخشی از ویژگی ها و فرهنگ ایرانیان در بین اعراب رواج پیدا کرد.

چترنگ (به زبان ایرانیان باستان) یکی از بازی های بود که با تغییر نام به شطرنج (به دلیل نبود دو حرف گ و چ در الفبای عربی) به جهان اسلام وارد شد و در دوران حکومت عباسی، یکی از محبوب ترین بازها به شمار می رفت و اشراف علاقه زیادی به انجام این بازی داشتند. ابونعم و جابر کوفی از شطرنج بازان مشهور دوران خلافت عباسی بوده اند و همچنین العدلی، الرازی و ابوبکر صولی از زبردست ترین و نامی ترین شطرنج بازان عصر اسلامی به شمار می رفتند.

تاریخچه شطرنج در اروپا

این بازی که مخصوص شاهزادگان و طبقه اشراف بود به واسطه پیروزی مسلمانان در جنگ با روم شرقی، وارد اروپا شد. در آنجا نیز این بازی مختص اشراف زادگان بود و البته تغییراتی را در این بازی به وجود آوردند. تا قبل از عصر حاضر، عموم مردم به شطرنج دسترسی نداشتند، این تغییرات به صورت زیر در این بازی اعمال شد:

*پیاده ها می توانستند در اولین حرکت خود، یک خانه را در جا بزنند.

*شاه این اجازه را داشت که فقط یک بار در هنگام بازی، دو خانه شطرنج را به صورت یک جا به حرکت درآید.

نکته: این قانون بعدا برای مهره قلعه اجرا شد.

*وزیر می توانست حرکت بیشتری داشته باشد. البته اروپایی ها به مهره وزیر، ملکه می گفتند.

روایت های متعدد در رابطه با پیشینه شطرنج

شاهنامه فردوسی، ادبیات اسلامی، ادبیات هندی و حکیم آلفونسوس در رابطه با تاریخچه شطرنج روایت های متفاوتی عرضه داشته اند که هر یک از این روایت ها به شرح زیر می باشد.

شاهنامه فردوسی

در شاهنامه فردوسی در دو بخش در مورد شطرنج صحبت به میان آمده است.

یکی از حکمرانان هند به نام «دیورسام» در دوران حکومت خسرو انوشیروان،فرستاده ای را  به همراه هدایایی گرانبها راهی دربار ایران می کند و همچنین صفحه چوبی بازی شطرنج و مهره های از جنس زمرد و عاج به شاه ایران هدیه می دهد و به پادشاه عرضه می دارد:

ای شاهِ شاهان! من از سویِ شهریارِ هند بدین کار گمارده شُدَم تا شما را بگویم آنچه را که از شهریارم شنیده‌ام. شهریارِ ما گفت که هیچ برتری نیست مگر به دانش و خِرَد و اینک که شما خود را از ما برتر می‌دانید، پس بایسته است که دانشِ شما نیز از دانشِ ما افزون باشد. اینک ما این شطرنج را به سویِ شما فرستادیم تا شما روش و شیوه آن را – چنان‌ که هست- بازیابید؛ اگر از این کار فرومانید، آنگاه باید ساو و باج بر ما بفرستید و اگر توانستید، آنگاه ما باج گزارِ شما خواهیم بود.

بعد از این گفتگو، وزیر انوشیروان و بزرگمهر نحوه بازی کردن با آن را فرا می گیرند و بدین ترتیب ایرانیان بر هندوان پیروز می گردند.

در یکی دیگر از داستان های شاهنامه فردوسی آمده است که پسر نای هندی به نام «طلحند» برای رسیدن به مقام پادشاهی در جنگ با «گَو پسر عمو و برادر امی» مُرد، مادر طلحند در غم کشته شدن پسرش، افسرده شد، به همین خاطر عده ای از دانشمندان برای خارج کردن مادر طلحنداز این حالت و همچنین به نمایش گذاشتن آرایش جنگی که طلحند در آن کشته شد، این بازی را ابداع کردند.

در شاهنامه ابومنصور عبدالملک ثعالبی، این داستان نقل شده است.

ادبیات اسلامی

یکی از تاریخ نگاران مسلمان به نام مسعودی که در قرن چهارم می زیسته در کتاب مروج الذهب و معادن الجوهر، مخترع شطرنج را شخصی به نام «بلهیت» معرفی کرده است. اولین کتاب هندوان در رابطه با شطرنج نیز نگاشته همین بلهیت می باشد.

ادبیات هندی

در ادبیات هند در رابطه با تاریخچه شطرنج دو مطلب نگاشته شده است. اول این که مطلبی تحت عنوان «سویاندهو» با نثری ساده و به زبان سانسکریت و متعلق به سده هشتم میلادی وجود دارد و در آن به دوره پادشاهی اودایانا اشاره دارد و در آن از مهره های شطرنج سخن به میان آمده است.

مطلب دیگر متعلق به نویسنده هندی به نام «بانا» است که قدیمی ترین نوشته هندی در مورد این بازی می باشد و به توضیح دوره حکومت هارشا در شمال هند پرداخته و از شطرنج به عنوان بازی های که در دربار این پادشاه آموزش داده می شده است، نام می برد.

حکیم آلفونسوس

طبق روایتی بیان شده از آلفونسوس، تاریخچه شطرنج و فلسفه ایجاد این بازی بدین گونه می باشد که :

پادشاهی از پادشاهان هند آرزو داشت بداند جهان مطیع عقل و اراده است یا جبر و تقدیر. پس دو تن از مردان دانا و خردمند دربارش را فراخواند و از ایشان سؤال کرد. این دو خردمند نظری مخالفِ هم داشتند؛ یکی همه از جبر می‌گفت و دیگری از اختیار. شاه از این دو خواست که هر یک برای اثبات مدعایش بازی‌ای اختراع نموده، به درگاهش بیاورد. آن جبری بازیِ نرد را ساخت که بر اساس گردشِ فصول و رفت‌وآمد ماه‌ها و روزها و حکمِ تاسِ شش‌ جهت تنظیم گشته بود. اما حکیمِ دیگر بازیِ شطرنج را ساخت که در همه مراحلِ آن، انسان مختار است؛ جز آن که محدود است به رعایت قوانین بازی. پادشاهِ هند در هر دو بازی به نیکی نظر کرده و شطرنج را بر نرد ترجیح داد؛ چرا که در شطرنج است که عاقلان و دوراندیشان از نادانان و کوته‌ فکران متمایز می‌گردند.

انواع بازی شطرنج

به طور کلی شش نوع شطرنج در ایران و در سده های میانه رواج داشته است که محمود آملی به تفصیل در کتاب نفائس الفنون شرح داده است و در زیر با این شش نوع آشنا می شوید :

شطرنج قدیم (شطرنج هندی) : همان شطرنج امروزی می باشد که تفاوتش با شطرنج قدیم در سده های میانه آن است که فیل می توانسته تنها دو خانه به شکل مورب و با جهش از روی مهره ها حرکت کند، ضمن اینکه وزیر نیز تنها حق حرکت در یک خانه به شکل مورب را داشته است.

شطرنج طویل (شطرنج مستطیلی و شطرنج ممدود نیز نامیده می شود) : دارای صفحه ای به ابعاد ۱۶ × ۴ بوده و با تاس بازی می شده است که قوانین خاص خود را داشت.

شطرنج جوارحیه : در صفحه ای به ابعاد ۷ × ۶ بازی می شد و هر بخش از آن به نام یکی از اعضای بدن بوده است.

شطرنج تامه : در صفحه ای به ابعاد ۱۰ × ۱۰ بازی می شد و قوانین آن توسط آملی ومسعودی به وضوح شرح داده شده است.

شطرنج رومی : دارای صفحه مدور بوده و از ۱۶ مهره تشکیل شده که در دور یک مرگز واحد چیده می شود و قواعد مربوط به این بازی نیز توسط ابن عربشاه نقل گردیده است.

شطرنج حصون :صفحه بازی آن در ابعاد ۱۰ × ۱۰ بوده که دارای چهار خانه اضافی در حواشی است و در هر طرف صفحه ۲۰ مهره قرار دارد.

شطرنج کبیر یا شطرنج تیموری : این نوع شطرنج به ابعاد ۱۱ × ۱۰ بوده و ۱۱۲ خانه داشته  است که مهره های متعددی از جمله شاه، وزیر، زرافه، شتر، شیر، دبابه، ارابه جنگی و نگهبان را شامل می شود که در سه سطر در دو سمت صفحه چیده می شدند.

 در این بازی، پیاده جلوی مهره با پیاده دیگر متفاوت بود و هر پیاده می توانست ارتقا پیدا کند (به عنوان مثال پیاده شتر به شتر تبدیل شود)، پیاده شاه در صورت ارتقا تبدیل به شاهزاده  می شد و در این حالت اگر شاه کیش و مات می شد، شاهزاده می توانست به جای وی به سلطنت بنشیند.

در این بازی شطرنج، همچنین قواعدی به منظور تبادل اسرای جنگی وجود داشت، قواعد این بازی توسط ابن عرشاه به وضوح ذکر شده و عده ای از افراد، ابداع آن را به تیمور لنگ نسبت داده اند.

همانطور که در این این مطلب با تاریخچه شطرنج آشنا شدید برای آشنایی با پیشینه دیگر بازی ها و تاریخ پیدایش آن ها همچون تاریخچه تخته نرد و تاریخچه شعبده می توانید از مطالب قبلی دیدن کنید.

منبع : آرگا