یکی از قدیمی ترین و اصیل ترین ساز ایرانی ساز نی می باشد که انواع مختلفی داشته و تقریبا در همه نقاط ایران رواج دارد. در این مطلب با این ساز بیشتر آشنا می شوید. همراه آرگا باشید. 
آشنایی با ساز قدیمی و اصیل نی
قطعا صدای ساز نی برای همه ما ایرانی ها آشنا و شناخته شده می باشد. این ساز قدیمی و اصیل در دسته سازهای بادی قرار می گیرد و به طور معمول در تمام مناطق کشور نواخته می شود. ساز نی جزو سازهای بی زبانه بوده که در آن هوا از راه نفس نوازنده به درون نی فرستاده می شود و قسمت عظیم هوا از راه اولین سوراخ باز بیرون می رود.
پس نوازنده ساز با تنظیم و باز و بسته کردن سوراخ های نی از طریق حرکت انگشتان هر دو دست، طول موج ارتعاشی را مدیریت می نماید و به این شیوه اصوات زیر و بم را تولید می نماید. وسعت صدای ساز نی به ۴ منطقه صوتی بم و بم نرم؛ صدای اوج، صدای غیث و ذیل یا پس غیث دسته بندی می شود.
به این دلیل که در هر کدام از انواع آن، یک یا دو صدا وجود ندارد، اجرای تمام فواصل موسیقی ملی با آن به سادگی صورت نمی پذیرد اما این امر امکان پذیر می باشد. در ادامه با ساز نی و انواع آن بیشتر آشنا می شوید.
ساختار نی
ساز نی کامل از گیاه نی ساخته شده و متشکل از هفت سوراخ است که با اسم هفت بند هم شناخته می شود. البته اخیرا این ساز از مصنوعات هم ساخته می شود. نوازندگان ساز تلاش می کنند حین نواختن این ساز، به نحوی نفس تازه کنند که از قطع شدن صدای آن جلوگیری کنند و این کار را با ذخیره هوا در ریه و یا لپ و فرستادن تدریجی آن به درون لوله نی اجرا کنند.
ساز نی در قسمت جلو شامل ۵ سوراخ و در قسمت پشت یک سوراخ را شامل می شود که توسط انگشتان دو دست نوازنده پوشانده می شوند و نوازنده ها با جای دادن ساز بین دندان نیش و گرد کردن زبان خود در بخش پایین و پشت ساز به نواختن نی می پردازند.
تاریخچه نی
نی یکی از قدیمی ترین ابزار موسیقایی ساخته شده توسط بشر می باشد که در نقاشی های مینیاتوری ایرانی که از هزاران سال قبل برجای مانده، می توان شاهد وجود نی در مجلس سماع بود. صدای سوزناک نی، همواره در مراسمات ذکر در تکیه ها به گوش همه رسیده است.
در چین ساز نی را از بامبوی طبیعی درست می کنند و به آن «جو دی» اطلاق می شود. به دلیل کیفیت صوتی آهنگ نی و همچنین نزدیکی آن به صدای انسان، می توان نی را به عنوان نمادی از روح بشر تلقی کرد. با توجه به این که گیاه نی بسته به شرایط اقلیمی و خاکی متفاوت ، متنوع است برای ساخت آن به اشکال مختلفی مورد استفاده قرار می گیرد.
اما به طور کلی ساز از دو بخش اصلی مولد صدا و لوله رزنانس یا تشدید تشکیل شده که تنوع در فرهنگ های مختلف مربوط به مولد و شیوه ایجاد صدا می باشد. در ایران تا پیش از دوران معاصر، نوازندگان زیادی ظهور نمودند که هیچ صوتی از آن ها در دسترس نیست و تنها نامشان باقی مانده است.
نوازندگانی مانند سلیمان اصفهانی و ابراهیم آقاباشی از جمله آن ها هستند. از سایر اساتید نی می توان به استاد حسن کسایی، حسین یاوری، مهدی نوایی و …. اشاره نمود. با این که ساز مذکور جایگاه ویژه ای در بین پادشاهان داشته و از سویی همدم شبان ها بوده، اما هرگز توانایی نمایش قابلیت اصلی اش را پیدا نکرده تا بتواند همانند سایر سازهای مضرابی در میان موسیقی دان ها و نوازندگان جایگاه ثابتی داشته باشد. احتمالا سادگی ساخت نی عامل اصلی نبود ثبات در جایگاهش تلقی شود.
علت کاربرد نی در تکنوازی
همانطور که اشاره شد نی یکی از قدیمی ترین سازهای اصیل کشورمان می باشد که از یک لوله استوانه ای از جنس نی تولید می شود و در سراسر آن سوراخ هایی تعبیه شده است. نی جزو سازهای بی زبانه است و صدای آن توسط دمیدن نفس نوازنده به داخل نی ایجاد می شود. ساز نی قابل کوک کردن نبوده و نمی توان آن را با دیگر سازها هماهنگ نمود.
از این رو بیشتر در تکنوازی ها مورد استفاده قرار می گیرد. وسعت صدای نی در حد ۲ اکتاو و نیم می باشد ولی با فشار هوا، اجرای صداها در اکتاوهای بالاتر هم ممکن بوده و با آن می توان ویبراسیون، نت های مقطع، تریل، ترمولو؛ نگهداشتن نت پایه و … را اجرا نمود.
با توجه به این که ساختار نی کاملا طبیعی است و قابل کوک شدن نیست، برای اجرای هر پرده باید از یک نی که طول و قطر متفاوتی دارد، استفاده نمود. به این مفهوم که این ساز برخلاف سازهای زهی که از طریق گوشی ها و با پیچاندن آن ها کوک می شوند، قابل کوک کردن نیست. از این رو منطبق نمودن آن با دیگر سازها دشوار است.
به این علت است که از نوای نی ، بیشتر مواقع در تک نوازی استفاده می شود و اگر از نی در همنوازی ها استفاده گردد، نوازنده ناچار باید تعدادی از این ساز با کوک های مختلف را در دسترس داشته و به تناسب موقعیت از یکی از آن ها استفاده نماید. سازهای نی دارای قطر ۱.۵-۳ سانتی متر و طولی حدود ۳۰-۷۰ سانتی متر می باشد.
قابل ذکر است تقریبا در تمام نقاط ایران نوای نی رواج داشته و با اندکی تغییرات با اسامی مختلفی نامگذاری شده است که از جمله آن ها می توان به نی کوتاه، نی بلند ،نی هفت بند، و … اشاره کرد. هنگامی که از نی اسمی برده می شود بیشتر نی هفت بند مدنظر می باشد که در بین نوازندگان پرطرفدار است.
نی با فلوت چه تفاوتی دارد؟
ساز نی با فلوت از نظر ظاهری تفاوت دارند و ضمنا ایرانی بودن آن برای ما حائز اهمیت است. فلوت در همه جای جهان شناخته شده است و جنس صدای این دو ساز مشابه هم است و هر دو از سازهای بادی هستند. فلوت به عکس نی دارای دهنی است. با نی می توان همه دستگاه های موسیقی ایران را اجرا کرد و تک نوازی بیشتری نسبت به فلوت ارائه می دهد.
اخیرا از این ساز برای اجراهای پاپ هم بهره گرفته می شود. فلوت از شکل قدیمی اش که از جنس چوب بوده دور شده و حالا بیشتر جنس فلزی دارد. اما نی ، همچنان بدون دخل و تصرفی به شکل و شمایل قدیمی ساخته می شود.
انواع نی
در ادامه با انواع و اقسام نی آشنا می شوید.
نی هفت بند:
این نی دارای ۶ گره می باشد و همانطور که از اسمش پیداست شامل هفت بند است. استاد کسایی را می توان مخترع این ساز نامید زیرا ایشان تحول اصلی در ساختمان و تدریس آن ایجاد نموده اند.
نی کوتاه:
این نی بیشتر در آهنگ های محلی مورد استفاده قرار می گیرد و نسبت به سایر نی ها قطر بیشتری دارد. دو نوع صدا از آن خارج می گردد، یکی صدای بم که به کمک دورگه کردن صدای خود نوازنده تولید می شود و دیگری صدای زیر که حدود یک اکتاو با صدای بم تفاوت دارد.
نی بلند:
بلندترین نوع این ساز می باشد که طول آن به ۷۰-۸۰ سانتی متر می رسد. صدای این ساز خیلی سوزناک و بم است. اسم دیگر این مدل نای خرک بوده و تعداد سوراخ های آن ۵ تا می باشد. ساز نای بلند در بین مردم نواحی جنوب ایران و ترکمن ها و مناطق خراسان مرسوم و محبوب است.
نی دوزله:
نی دوزله از اتصال دو لوله مسی و با از جنس نی تولید شده است. هر کدام از این لوله ها به صورت مستقیم عمل می کنند و سوراخ های روی آن ها دقیقا در کنار یکدیگر جای گرفته اند. این ساز در میان عشایر ایران رایج تر است و نی نوازی با آن انجام می شود.
قره نی:
در دیگر کشورها قره نی با اسم کلارینت شناخته می شود. این نوع نای می تواند فاصله موسیقی شرقی را ایجاد کند و برای تولید آن از چوب، فلز یا آبنوس استفاده می شود.
نی مرغوب
در مورد مرغوب بودن نی باید بدانید که ساز خوب و مرغوب الزاما ارتباطی به سازنده یا مارکش ندارد. دقت کنید که نی فاقد ضایعاتی مانند چسب و … باشد. اتصال گره ها و بندهای ساز به انتها و سری آن هم اهمیت زیادی دارد. ضمنا وجود تناسب بین بندها هم مهم است که در نی های با کیفیت فاصله بندها به تناسب از بالا به پایین کوتاه می شوند.
قابل ذکر است نی های نواحی کویری مرغوب تر می باشند. هنگام خرید نی دقت کنید که ساز صاف و بدون انحنا باشد. در کل تنها شخص باتجربه توانایی تشخیص نی خوب از بد را داشته و از روی ظاهر ساز نمی توان به سادگی تشخیص داد. درباره سری نی نیز باید اشاره کرد که نوازنده ای که میان دندان هایش فاصله باشد، سری برنجی انتخاب درست نخواهد بود و به طور کلی سری پلاستیک، بهتر و ایمن تر از نوع برنجی می باشد.
برای آشنایی با دیگر سازهای موسیقی همچون ساز دف و ساز بلز می توانید از این مطالب دیدن کنید.
منبع : آرگا
