به طور کلی دف یکی از ساز های کوبه ای در موسیقی ایران شناخته می شود که دارای ساز حلقه ای چوبی است و پوست نازکی بر روی آن کشیده شده است. این ساز با ضربه های انگشت نواخته می شود و با وجود اینکه شباهت زیادی به ساز دایره دارد اما کمی بزرگ تر از آن است و صدایی بم تر دارد.
ساز دف چه نوع سازی است؟
بهتر است بدانید که در گذشته دف یا دایره کوچک را که چنبر آن از مواد روی و برنج ساخته می شده خمک و خمبک می خواندند و همچنین به دست زدن با وزن و به اصطلاح بشکن زدن نیز خمک یا خمبک می گفتند. البته دف هایی هم وجود داشتند که بر جنبر شان زنگ تعبیه و نواخته می شده است. زنگ های دف معمولا با عنوان جلاجل شناخته می شوند و در دوره ی اسلامی به افرادی که دایره یا دق می نواختند جلاجل زن می گفتند.
با این حال در ایران کهن جلاجل وسیله ای بیضی شکل و بزرگ محسوب می شده که زنگ هایی بر آن می بستند و در جنگ ها به کار می بردند و صدایی مهیب از خود تولید می کردند. توجه داشته باشید دفی را که بر آن زنجیر تعبیه می کنند دف زنگی نامیده می شود.
پیشینه حضور دف در موسیقی:
به صراحت می توان گفت که این ساز در دوره های پیش از اسلام در موسیقی ایرانی و کردی حضور داشته به گونه ای که رد پای ریتم های آن هنوز در موسیقی کردی وجود داشته اما با ورود اسلام به خاطر حرام بودن موسیقی این ساز جهت بقای خود در خانقاه ها و تکایای کردستان بست نشست و برای بیش از ۱۳ قرن در خانقاه های کردستان همدم دراویش کردستان شد.
سپس با ذکر و سماء آن ها آمیخته شد به گونه ای که در هر مقامی با ریتم خاص خود در دف همراه هستند و هر ذکری مقام خود را دارد که با عنوان مقام دف شناخته می شوند. توجه داشته باشید که مقاوم های دف در طرایق کسنزانی و قادر و همچنین طرایق از ۷ الی ۱۰ مقام اصلی شناخته می شوند.
این بست نشینی دف تا سال ۱۳۵۳ ادامه داشت تا این که به اهتمام محمدرضا لطفی و با زحمات بیژن کماکار این بست به پایان رسیده و در این سال پس از قرن ها در اجراهای عمومی و در موسیقی غیرعرفانی نیز استفاده می شده است.
گستره جغرافیایی استفاده از دف:
بهتر است بدانید که امروزه از این ساز در قاره آسیا بیش از سایر سرزمین های جهان استفاده می شود و هر کشوری به فراخور حال و هوای موسیقی خود از ان استفاده می کنند. کاربرد ساز دق به ویژه در خاورمیانه از سایر فضاها بیشتر است و در کشور های عربی مانند عمان، عربستان و کشور های دیگری از جمله ترکیه، عراق و آذربایجان از جمله مناطقی ای هستند که دف رواج دارند.
پس از اینکه ساز تمبک مجلسی شد به تدریج جای دف را گرفت و از رونق دف به تدریج کاسته شد به گونه ای که دف بیشتر در شهرهای کوچک و روستاها در مجالس عیش و سرور به کار برده می شد. این ساز در مناطق کردستان و آذربایجان بسیار متداول بود و نوازندگان ماهری را به خود اختصاص داده بود.
در طول سال های اخیر نیز دف نوازی در بیشتر شهر های ایران رایج شده و هنرآموزان به آموختن آن می پردازند. در کردستان و به ویژه استان کردستان و کرمانشاه دف نوازی در میان مردم جایگاه خاصی دارد. البته که رواج بسیار زیاد دف در کردستان به خاطر وجود آیین های عرفانی در این ناحیه است.
امروزه پیروان طریقت قادریه و آیین یارسان نیز این ساز در تمام مراسم های عرفانی خود استفاده می کنند و به همین خاطر بسیاری از مردم کردستان آشنایی مقدماتی با دف دارند. همچنین به خاطر حلال شمرده شن دف در دین اسلام پیروان سایر طریقت ها از جمله نقشبندیه از دف استفاده خواهند کرد.
انواع مراسم های مولودی خوانی از دیگر مراسم هایی است که مردم کردستان در آن دف نوازی می کنند. در حال حاضر از نوازندگان صاحب سبک دف می توان به بیژن کامکار و مسعود حبیبی اشاره کرد. بیژن کامکار در شخصیت دادن به این ساز در موسیقی اصیل ایرانی نقش پررنگی داشته است.
آشنایی با ساختار دف:
به طور کلی کلاف اصلی دف یک بدنه استوانه ای شکل و کوتاه از جنس چوب است که در یک طرف آن استوانه، پوست حیوانات یا پلاستیک کشیده شده است. بهترین نوع دف با پوست حیوانات و در طول فصل بهار ساخته می شود و همچنین ابتدا و انتهای قاب اصلی با برش زاویه دار اصطلاحا برش فارسی به یکدیگر متصل شده و ضخامت یک سمت از کلاف با تراشیدن چوب به تدریج کمتر خواهد شد. در نهایت پوست نیز با سریش بر روی این لبه ها می چسبد و با گل میخ محکم خواهد شد.
ساختمان این ساز دارای اجزای مختلفی است که به شرح زیر می باشد:
- کلاف اصلی
- پوست
- حلقه ها
- گل میخ ها
انواع کمانه های دف:
در واقع کمانه حلقه ای چوبی با عرض ۵ الی ۶.۵ سانتی متر با قطر ۵۰ الی ۵۵ سانتی متری است که کمتر در اندازه های کوچکتر یا بزرگتر مشاهده خواهد شد. ضخامت چوب آن از سمت پوست به ۲ الی ۳ میلی متر و از سمت پشت به ۱.۵ سانتی متر خواهد رسید. دقت داشته باشید که اگر کمانه به شکل دایره ساخته شود و از تقارن کامل برخوردار باشد و همچنین پوست از طرفین به صورت یکسان کشیده شود ساز صدای مطلوبی خواهد داشت.
کمانه دارای دو گونه یک کمه و دوکمه می باشد که گونه یک کمه آن اغلب از چوبی با قطر ۱.۵ سانتی متر تهیه خواهد شد اما نوع دوکمه آن از چوبی با قطر حدود نیم سانتی متر که روی یکدیگر پرس شده اند ساخت می شود.
سن مناسب برای یادگیری دف:
بهتر است بدانید که آموزش نواختن دف در تمامی سنین امکان پذیر است و کودکان نیز می توانند به یادگیری آن بپردازند. البته شرع کلاس آموزشی ان بهتر است پس از گذراندن دوره آموزش موسیقی کودکان باشد. با این حال نوجوانان و بزرگسالان نیز می توانند به آموزش دف بپردازند زیرا آموزش موسیقی در هیچ سنی دیر نیست و علاوه بر اینکه به عنوان تفریح شناخته می شود می تواند در تقویت حافظه و توانایی های ذهنی، هماهنگی چشم ها و دستان نیز موثر باشد.
دستورالعمل نواختن ساز:
شیوه در دست گرفتن دف بسیار مهم و تعیین کننده است و این موضوع می تواند علت تفاوت بین اجزای جذاب و خسته کننده در مقایسه اجرای دو نوازنده باشد. در واقع در دست گرفتن نادرست دف مانع نواختن صحیح ضربان آن خواهد شد و به همین خاطر در نواختن ساز حتما نکات ذکر شده را رعایت نمایید:
برای نواختن دف در ابتدا شست باید از راستایی که با خط افق زاویه قائمه می سازد و مقدار کمی انحراف پیدا کند. با این کار سنگینی دف روی هر دو دست تقسیم می شود به گونه ای که به مقدار خیلی کم از سنگینی دف روی دست چپ کاسته خواهد شد.
پس از آن نیز بایستی کف دست راست مقابل قلب قرار بگیرد و سپس صفحه فرضی ای که پوست دف در آن قرار گرفته است با راستای بدن موازی نباشد. دقت داشته باشید که حتما دف در انتهای سمت چپ نسبت به نوازنده جلوتر از سمت راست آن است و در نهایت بالای دف اندکی به سمت جلو متمایل خواهد شد.
همچنین در ادامه نیز می توانید با کلیک بر روی لینک های مقابل با ساز تومبا و دیگر انواع ساز آشنا شوید.
منبع : آرگا