بعضی از محصولات، الزاما به شکل ناگهانی و به وسیله یک شخص و در یک زمان اختراع نشده اند و برخی دیگر به شکل اتفاقی رخ می دهند. کبریت سازی یکی از وسیله هایی است که به شکل اتفاقی ساخته و در طی زمان توسط اشخاص مختلف تغییر شکل یافت. در این مطلب با تاریخچه کبریت و ساخت آن آشنا می شویم.
آشنایی با تاریخچه کبریت
در گذشته دور به منظور روشن نمودن آتش از سنگ آتشزنه یا همان چخماق استفاده می شده است. در بعضی از مکان ها نیز با سایش طناب کمفی رویی قطعه ای چوب خشک آتش روش نمی کردند. اما در حال حاضر هیچکدام از این روش ها استفاده نمی شود، مگر در مواقع ضروری. اغلب افراد امروزه برای روشن کردن آتش از کبریت و فندک استفاده می کنند.
کبریت وسیله ای کارامد و بسیار ساده برای روشن نمودن آنش می باشد. در اغلب واکنش های شیمیایی، گرما و آتش تولید می گردد، ولی کبریت اختراعی تقریبا جدید می باشد.
جالب است بدانید که روایت اختراع کبریت و داستان آن به قدری پیچیده و پردردسر می باشد که اگر روزی تمدن بشر به پایان برسد و زمین را یخبندان و سرما فرا بگیرد، شاید دیگر مایل به تکرار این اختراع نباشید. در حال حاضر از مواد بسیار ایمنی برای ساخت کبریت استفاده می شود، اما در گذشته این گونه نبوده است. در ادامه این مطلب با تاریخچه کبریت آشنا می شویم.
اختراع اولین کبریت
برای اولین بار، در سال ۱۸۲۷ میلادی کبریت شیمیایی به وسیله شخصی به اسم جان واکر شناخته شد. واکر در آزمایشگاه خود توانست کبریت را کشف کند. زمانی که این فرد ظرفی از مواد شیمیایی را با تکه چوبی مخلوط می کرد، پس از بیرون کشیدن چوب از ظرف، به منظور پاک کردن مواد چسبیده شده به چوب، آن را بر روی میز کشید و مشاهده نمود که چوب آتش گرفت. اینگونه بود که نخستین کبریت در جهان ساخته شد.
بعد گذشت سه سال از این موضوع در سال ۱۸۳۰ میلادی شارل سوریای فرانسوی، کبریت فسفری را با استفاده از فسفر سفید اختراع نمود. در حال حاضر تمام کبریت هایی که در دنیا مورد استفاده قرار می گیرند با انجام مالش آتش گرفته و روشن می شوند. خمیر کبریت های امروزی از کلرات پتاسیم، سولفور آنتیمون و آب صمغ شکل می گیرد. کبریت هایی که در حال حاضر وجود دارند حدودا ۱۸۰ سال پیش اختراع شدند و ۲۰ سال بعد از آن نیز به ایران راه یافتند.
نخستین کبریت بی خطر
اکثر کبریت ها تا سال ۱۹۰۰ دارای فسفر سفید بودند. فسفر سفید نوعی ماده سمی است که می تواند سبب بروز آتش سوزی شود. از این رو این کبریت ها بعدها جای خود را به کبریت های بی خطر داده و کنار رفتند. باید بدانید که در تاریخچه کبریت سازی، اولین کبریت بی خطر در جهان سال ۱۸۴۵ میلادی به وسیله شخصی اتریشی به اسم «آنتون وان اشروتر» اختراع شد.
کبریت ها مختلف هستند و دارای ترکیباتی متفاوت می باشند. کبریت های بی خطر اغلی بیشتر از دیگر کبریت ها توسط افراد استفاده می شود. کبریت های بی خطر دارای ماده اکسید کننده ای بر روی چوب می باشند که به خاطر مالش با سطح قوطی کبریت که دارای فسفر است، اتش گرفته می شود.
اولین کارخانه کبریت سازی
در ابتدا کبریت در اغلب نقاط جهان به شکل جزئی ساخته می شد. بعدها در سال ۱۸۳۲ میلادی اولین کارخانه کبریت سازی راه اندازی شد. این کارخانه به وسیله کاور در کشور آلمان راه اندازی و آغاز به کار کرد. برخی دیگر از کشورها مانند فرانسه، نروژ، انگلیس، مجارستان و اتریش به خاطر وجود برخی از شرایط خود را مخترع کبریت دانسته و تاریخچه کبریت را به خود ربط می دهند.
جالب است که بدانید، همان قدر که فرانسوی ها یا نروژی ها و دیگر کشورها،، ساخت کبریت به خودشان نصبت می دهند، ایرانی ها و چینی ها نیز چنین ادعایی را با بعضی از استدلال ها دارند.
وارد شدن اولین کبریت به ایران
کبریت چندین سال پس از اختراع شدن وارد ایران شد و در آغاز در لوکس فروشی ها و سپس در سیگار فروشی ها فروخته و عرضه می گشت. در آغاز ورود کبریت به ایران، با عنوان کالایی گران قیمت و منحصر به فرد شناخته می شد که تمام مردم به آن دسترسی نداشتند و فقط مخصوص خانواده های اعیان و اشراف ثروتمند بود.
کبریت سایشی نیز پس از اختراع در سال ۱۸۲۸ و بعد از گذشت شش سال از تاریخچه اختراع، به ایران وارد گشت. اولین کبریت های فرنگی با نام تجاری لوسیفر و به وسیله سر جیمز فریز در استر آباد گرگان دیده شدند.
از مهمترین کبریت های وارداتی به ایران می توان کبریت های اتریشی و سوئدی را نام برد که از مرز های غربی و ترکیه و یا مرزهای جنوبی و بوشهر به کشور وارد شدند. این کبرت ها با اسم های گلوب و روپی و کی شناخته می شدند.
بر روی قوطی کبریت های سوئدی، که از نوع کبریت های بی خطری بودند، نقشی از یک کشتی دیده می شد. تقریبا تا سال ۱۲۸۴ شمسی بازار کبریت انحصار اتریش، سوئد و روسیه بود ولی بعد از چندی کبریت های ایتالیایی با اسم چرینی نیز به بازار ایران راه یافتند. واردات کبریت در آن زمان تا سال ۱۲۹۲ شمسی دارای ارزش حدودا ۳/۵ میلیون قران برآورد شده بود که سهم اصلی ان یعنی ۷۰ درصد از آن نسیب روسیه می شد.
اولین کارخانه کبریت سازی در ایران
تاریخچه کبریت در ایران و صنعت کبریت ساری در ایران از صنایع قدیمی کشور محسوب می شود که حدودا دارای قدمتی بیشتر از یک قرن می باشد. اولین کارخانه کبریت سازی در ایران در سال ۱۲۷۶ شمسی در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه و به کمک سرمایه گذار روسی در تهران تاسیس گشت.
از اولین کبریت سازان ایرانی میزا علی خان امین الدوله است که برای اولین بار کبریتی معروف به کبریت تهران را درست نمود.
تبریز مادر صنعت کبریت سازی در ایران
تا سال ۱۳۰۴ فقط هشت کارخانه مدرن در ایران وجود داشتند که دو کارخانه از هشت کارخانه به صنعت کبریت سازی مربوط می شدند. پس از گذشت زمان با وارد شدن کبریت های فرنگی ارزان تر، کارخانه های ایرانی به ورشکستگی رسیدند. در ادامه تاریخچه کبریت در ایران، در دوره قاجاریه کبریتی به اسم الهیه در تبریز و زنجان ساخته می شد که دارای کیفیتی بهتر از کبریت تهران بود.
مهمترین کارخانه های کبریت سازی در ایران کارخانه های کبریت توکلی، ممتاز، زنجان و همدان هستند. البته باید بدانید که تبریز مادر این شهرها در ایران محسوب می شود. زیرا در حال حاضر نیز از بزرگترین واحدهای تولید کبریت در تبریز است که تولید و فعالیت آن متوقف نشده است.
کبریت بی خطر توکلی
کارخانه کبریت توکلی یکی از بزرگترین تولید کننده های کبریت در جهان و ایران محسوب می شود. این کارخانه در سال ۱۲۹۷ به وسیله حاج تققی توکلی تاسیس گشت. حاج تقی توکلی که در قفقاز با تولید کبریت آشنا شده بود. پس از امضا شدن عهدنامه ترکمنچای و جدا شدن بخشی از خاک ایران، به خاطر علاقه زیاد به ایران، با خانواده خود به ایران مهاجرت نمود . بعد از مهاجرت به ایران ایشان در تبریز اولین کارخانه کبریت سازی را تاسیس نمود. بعد از آن به حاج تقی کبریت ساز توکلی شهرت یافت. فرزند این مرد بزرگ در مورد پدرش، در گفت و گو های خود چنین گفته است:
آن همگام که پدرم کارخانه کبریت سازی را تاسیس نمود، به خاطر خروج ایرانیان از منطقه قفقاز، زنان و کودکان بسیاری در کاروانسراها و محلات شهر تبریز آواره و گرسنه مانده بودند. پدر تعداد بسیاری از این افراد را برای کار به کارخانه کبریت سازی آورد.
آن زمان ها کبریت های توکلی با دست ساخته می شدند و هنوز تکنولوژی و ماشین آلات کبریت سازی به ایران وارد نشده بودند. سالیان بعد بنا به دلایل مختلف کبریت توکلی با مشکلات مختلفی رو به رو گشت و تا سال ۱۳۱۳ شمسی این کارخانه به شکل کامل متوقف گشت. سپس در سال ۱۳۱۳ حاج تقی توکلی به خاطر جبران شدن عقب افتادگی تصمیم گرفت تا کارخانه کبریت سازی را به روز نماید و کارش را گسترش دهد.حاج تقی برای تامین ماشین آلات به چند کشور مختلف به ویژه آلمان سفر نمود و در نهایت ماشین آلات نوینی را از آلمان به ایران وارد کرد و زمین جدیدی برای کارخانه توکلی در تبریز که همچنان کارخانه کبریت سازی توکلی در تبریز می باشد، خریداری نمود.
در سال ۱۳۲۵ کارخانه جدید کبریت سازی توکلی آغاز به کار نمود و تلاش بسیاری را برای تبدیل شدن به بزرگترین کارخانه تولید کبریت در خاورمیانه انجام داد. این شخص برای اینکار به تبلیغات و نوآوری در تولید کبریت ها در سایزهای مختلف و طراحی انواع جعبه کبریت های متنوع دست زد.
در این بازساز و تحول کارخانه کبریت سازی توکلی، فرزندان این شخص یه ویژه محمد تقی نقش زیادی ایفا کردند. محمد تقی توکلی پس از طی نمودن دوره دبیرستان در کالج آمریکایی یا همان مدرسه البرز در تهران امروزف به منظور ادامه تحصیل به آمریکا رفت و بعد از ۵ سال درس خواندن در رشته مهندسی مکانیک، از دانشگاه نبرساکای آمریکا فارغ التحصیل گشت.
اما به خاطر بیماری و مرگ پدرش حاج تقی توکلی در سال ۱۳۳۷ موفق نشد به تحصیلات خود ادامه دهد و مجددا به ایران برگشت و اقدامات زیادی برای توسعه کارخانه کبریت سازی به انجام رساند و بعد از در کارخانه را هدایت نمود.
این مرد علاوه بر توسعه دادن کبریت سازی و بیشتر نمودن تولید و صادرات در فکر راه اندازی واحدهای جدید بود که تحولات مهمی را در کارخانه توکلی و همچنین در صنعت کشور ایجاد نمود و نامش در صنعت کشور جاودانه شد.
در حال حاضر ۷ کارخانه کبریت سازی در ایران دایر هستند که ۶ تای آن ها بخصوص کارخانه توکلی و رقیب دیرینه اش یعنی کبریت سازی ممتاز در تبریز و آذربایجان شرقی قرار گرفته اند.
در ادامه آشنایی با کبریت باید بدانید که کارخانه کبریت سازی توکلی با تولید سالانه ۱۰ میلیارد جعبه کبریت، بزرگترین تولید کننده کبرید در جهان محسوب می شود. این کارخانه دارای کبریت هایی متنوع می باشد که در سال های اخیر کبریت های رنگی مخصوص تولد را نیز تولید می کند. این کبریت ها در حال حاضر طرفداران زیادی دارند و باعث رونق بیشتر کارخانه شده اند.
در پایان مطالعه تاریخچه کبریت در صورت تمایل برای آشنایی با تاریخچه سفاگری و تاریخچه دوربین عکاسی می توانید لینک های ارائه شده را دنبال کنید.
منبع : آرگا