معرفی ساز دو تار و آشنایی با تاریخچه آن در ایران

به طور کلی دوتار یکی از سازهای مضرابی موسیقی ایران محسوب می شود و همانطور که از اسمش مشخص است دارای دو سیم یا تار مجزا خواهد بود. جالب است بدانید که ساز دو تار تاریخچه کهنی در کشور ما دارد و تاکنون نیز محبوبیت خود را از دست نداده است.

آشنایی با تاریخچه ساز دو تار

بهتر است بدانید که در واقع دوتار یکی از سازهای قدیمی در آسیای مرکزی به ویژه کشور ایران می باشد که قدمت آن به چندین هزار سال پیش برمی گردد. همچنین نام آن برگرفته از دو سیم اصلی ساز است که تولید نغمات موسیقی با استفاده از همین دو سیم انجام خواهد شد. از گذشته های بسیار دور و بر اساس متون تاریخی و آثار محققین و سفرنامه های دانشمندان دو تار را به عنوان ساز تنبور خراسان می شناسند.

در مورد تاریخچه این ساز مشهور می توان گفت که دوتار پیشینه ای چند هراز ساله دارد و امروزه حوزه های نواختن آن از شمال خراسان در شهر های قوچان، بجنورد، اسفراین، درگز، بجنورد، آشخانه و در جنوب و شرق خراسان یعنی در شهر های تربت جام، تایباد، نیشابور، تربت حیدریه، فردوس، بیرجند، بردسکن، قائنات، بجستان، کاشمر، خواف و باخزر و همچنین نواحی ترکمن نشین شمال شرق مانند استان گلستان و بخش علی آباد کتول این دو ساز را در خود جای داده اند.

توجه داشته باشید که انواع دو تار در محدوده مرز های جغرافیایی ایران به دو تار خراسان با دو نوع شمال و شرق، دو تار ترکمن و دو تار مازندران تقسیم بندی می شوند. البته که شکل ساز و نحوه در دست گرفتن و اصول نواختن آن در شمال و شرق خراسان کاملا متفاوت یکدیگر خواهد بود. مردم اغلب نقاط خراسان قصه ها و داستان های خود را در قالب آهنگ های زیبا نسل به نسل منتقل کرده اند.

معمولا دو تار جنوب و شرق خراسان در شهر های خواف و تربت جام و تا حدودی در تایباد بوده و مرکز دو تار شمال خراسان نیز در شهر قوچان خواهد بود. با این وجود در شهر های فردوس، تربت حیدریه، بیرجند و قائن نیز در پی سفر هنرمندان دو تار نواز شرق خراسان این ساز نواخته می شود. به طور کلی تیره ترکمن های سالور تربت جام در شرق خراسان نیز دو تار ترکمنی می نواختند.

انواع مختلف ساز دو تار

ساز دوتار نیز مانند سایر سازها دارای انواع مختلفی است که هر کدام خصوصیات منحصر به فردی دارند و در ادامه سعی داریم انواع ساز دوتار را به صورت کامل شرح دهیم:

• دو تار شمال خراسان:

عمدتا در دوتار شمال خراسان از ۱۲ دستان استفاده می شود. نوازنده این ساز در شمال خراسان را بخشی می نامند که هم کار نوازندگی و هم خوانندگی و داستان سرایی می کند. در شمال خراسان نیز این ساز همراه هیچ ساز دیگری نواخته نمی شود و تنها از آن در مجالس و جشن ها استفاده می شود.

• دو تار شرق خراسان:

در مورد تعداد دستان یا پرده ها در دوتار شرق خراسان اخلاف نظر وجود دارد. در گذشته نیز از ۹ دستان استفاده می کردند و امروزه از ۱۳ تا ۱۷ دستان استفاده می کننند. به طور کلی ساز دوتار از سازهای مجلسی محسوب می شده که همراه با آن از دایره نیز استفاده می شده است.

• دو تار ترکمن گلستان:

بهتر است بدانید که دوتار ترکمنی حدود ۱۳ دستان دارد و نوازندگان آن را بخشی یا باغشی می خوانند. از این ساز معمولا در محافل شادی و عروسی استفاده می شود. کمانچه ها که بدان قیجاق نیز گفته می شود یکی از سازهای اصلی منطقه ترکمن هستند که اغلب همراه با دوتار نواخته می شوند.

• دو تار شرق مازندران:

به طور کلی نوازندگان شرق مازندران از ترکیب تکنیک های نوازندگی منطقه ترکمن و شرق خراسان برای نواختن ساز دوتار خود استفاده می کنند. حدود ۸ دستان بر روی این نوع دوتار وجود دارد و عمدتا در مجالس شادی و پایکوبی با ساز تنبک یا دایره همراه خواهد شد.

• ساز کتول گلستان:

اغلب نوازندگان منطقه کتول از تکنیک های ساده شده مناطق ترکمن برای نواخته شدن دوتار خود استفاده می کنند. حدود ۱۱ دستان بر روی دوتار کتول گلستان قرار می گیرد و مانند انواع دیگر دوتار برای مجالس جشن و پایکوبی از آن استفاده می شود.

اجزا و ساختمان دو تار

توجه داشته باشید که مهمترین قسمت تشکیل دهنده دوتار چوب است که کاسه آن عمدتا از جنس چوب درخت توت و دسته آن از جنس چوب درخت زردآلو ساخته شده است. صفحه ساز نیز از جنس چوب درخت توت است. سیم گیر که سیم ها بر روی آن وصل می شوند از جنس درخت توت یا زردآلو هستند.

خرک ساز از قطعات کوچک چوبی یا پلاستیکی ساخته می شود و معمولا از بازی و حرکت اضافه سیم ها جلوگیری خواهد کرد. پرده ها نیز از جنس نخ پلاستیکی و یا روده گوسفند هستند و در واقع برای تنظیم کوک نت های ساز از آن ها استفاده می کنند و دست نوازنده هنگام نواختن پشت پرده های آن قرار خواهد گرفت.

به صراحت می توان گفت که تارها نقش اصلی و اساسی در نواختن موسیقی دارند. در گذشته های دور نیز از جنس ابریشم ساخته می شدند. فاصله دو گوشه های آن از یکدیگر ۵ سانتی متر است و جنس گوشه ها نیز هماهنگ با دسته ساز یعنی از جنس چوب درخت زردآلو خواهد بود. توجه داشته باشید که وظیفه اصلی گوشه ها کوک کردن سیم های ساز است و مشابه پیچ خواهد بود.

نحوه کودک کردن دو تار

جالب است بدانید که دوتار مشهور در شمال خراسان معمولا با نسبت چهارم و پنجم کوک می شود. همچنین با کوک ترکی نیز می توان نغمه هایی مانند گرایلی، دونم دونم، کوراوغلی، دندبای و با کوک کردی نیز آهنگ های سرموقام، لو، شاه بهرام و جعفر قلی را اجرا کرد. در بخش های شرق خراسان نیز دو کوک معروف وجود دارد. و اغلب غزل ها و دوبیتی ها با کودک فاصله چهارم و اشترخجو با کوک فاصله پنجم نواخته می شوند.

نوازندگان معروف دو تار

از جمله نوازندگان معروف خراسانی می توان به نظر محمد سلیمانی، قربان سلیمانی، ابراهیم شریف زاده، غلام حسین سمندری، غلامعلی پورعطایی، عبدالله سرور احمدی، رمضان سلمانی بردری و عثمان محمدپرست اشاره کرد.

منبع : آرگا