چندین سال پیش قراردادی با نام ترکمنچای بین ایران و روسیه بسته شد که در واقع چندین ایالت از ایران جدا و ضمیمه امپراتوری روسیه شدند، این ایالت شامل سه کشور آذربایجان، ارمنستان و گرجستان بود. در این مقاله قصد داریم شما را با ترکمنچای بیشتر آشنا کنیم.
چگونه قرارداد ننگین ترکمنچای امضا شد؟
دوران سلطنت فتحعلی شاه در ایران، با روابط عمدتا خصمانه و پر تنش با روسیه همراه بود این روابط پرتنش و خصمانه که به دلایل مختلف از جمله اختلافات مرزی صورت می‌گرفت، سرانجام آتش جنگی را روشن کرد که ایران در آن شکست خورد و مقدمات انعقاد قرارداد گلستان میان روسیه و ایران فراهم شد. در خصوص این قرارداد باید گفت که مسئله مهم در بروز جنگ، موضوع قفقاز بود، در واقع روسیه به دنبال تصرف منطقه قفقاز از ایران برآمد، در همین زمان عثمانی نیز روابط خوبی با روسیه نداشت و شاه قاجار برای شکست روسیه دست دوستی به سوی عثمانی دراز کرد ولی به واسطه شکست نیروهای عثمانی از روسیه، در نهایت ایران در جنگ شکست خورد و قرارداد گلستان به امضا رسید که بر اساس آن شهرهای مهمی از جمله باکو، دربند، شیروان و قره باغ برای همیشه از ایران جدا شده و به روسیه پیوستند. همچنین بر اساس ماده ۴ این قرارداد، امکان دخالت روسیه در ساختار حاکمه ایران نیز فراهم شد.
فتحعلی‌شاه که به دنبال بازپس‌گیری زمین های از دست رفته بود، هیئی را برای مذاکره با تزار روس به روسیه ارسال کرد تا با تقدیم هدایایی بتواند تزار را برای مسترد نمودن مناطق متصرف شده راضی نماید. با این حال، تزار روس با این درخواست مخالفت کرد. در همین حین و به واسطه تحریک های صورت گرفته از سوی ناپلئون و پیشنهاد وی برای برقراری اتحاد با ایران بر علیه روسیه، حکومت تزار روس به فکر پیشنهاد اتحاد با ایران علیه عثمانی افتاد. تزار فرستاده‌ای نزد فتحعلی‌شاه ارسال کرد و به وی پیشنهاد داد که در صورت همکاری با روسیه علیه عثمانی، بخشی از سرزمینهای عثمانی را به ایران خواهد داد. در چنین شرایطی ناپلئون از اتحاد روسیه و انگلیس شکست خورد و با این اتفاق، بهانه‌های لازم برای شروع جنگ مجدد میان روسیه و ایران نیز به دست آمد. در واقع باید گفت به دلیل مشخص نبودن مرز ایران و روسیه در معاهده گلستان زمینه‌های بروز جنگ دیگری میان این دو کشور را فراهم شد که در نهایت ایران شکست سختی در این جنگ ها خورد و بدین صورت معاهده ترکمنچای در پنجم شعبان ۱۲۴۳ قمری (۲۱ فوریه ۱۸۲۸میلادی) میان ایران و روس در قریه ترکمانچای به امضا رسید که به همین دلیل به «عهدنامه ترکمانچای» مشهور شد، برای امضای این پیمان فتحعلی شاه، پادشاه ایران، میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی و الله‌یارخان آصف‌الدوله از سوی ایران و ایوان پاسکویچ از طرف امپراتوری روسیه حضور داشتند معاهده ترکمنچای به دنبال شکست قوای نظامی ایران در جنگ جهانی دوم با قوای روسیه امضا شد که ولایات ایروان و نخجوان به روسیه واگذار و مرزها معین شد. همچنین علاوه بر غرامتی که ایران پرداخت کرد، حق کشتیرانی در دریای خزر مجدداً برای روس‌ها به تأیید رسید. به علاوه، اتباع روسیه در ایران از حقوق کاپیتولاسیون و مصونیت قضایی برخوردار شدند دولت روسیه در برابر آن همه منافع، تنها ولیعهدی عباس میرزا و رساندن او را به تخت سلطنت تأیید کرد.
مفاد عهدنامه ترکمنچای
۱- واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه و تخلیه تالش و مغان از سپاه ایران.
۲- پرداخت ۱۰ کرور تومان (پنج میلیون تومان) به طور اقساط از طرف ایران به روسیه به عنوان غرامت جنگی.
۳- اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای خزر.
۴- رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از مناطق ایران که روس‌ها لازم بدانند.
۵- حمایت روسیه از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه.
۶- استرداد اسرای طرفین.
۷- اعطای حق قضاوت کنسولی به اتباع روسیه.
۸- علاوه بر امضای معاهده ترکمنچای زیر فشار روس‌ها، یک عهدنامه تجاری نیز با آنان به امضا رسید که تمام بازار ایران را بدون هیچ مانعی در اختیار روس‌ها قرار می‌داد.
مدت قرارداد ترکمنچای
در مورد مدت این قرارداد، در فضای مجازی شایعاتی مبنی بر تمام شدن قرارداد صد ساله ترکمنچای مطرح شده است در صورتی که این قرارداد حدود قرن پیش در ۳۲ صفحه تنظیم شده و رسماً در آن قید شده است که تا ابد اعتبار دارد. در فصل پنجم این قرار داد آمده است :
اعلیحضرت پادشاه ممالک ایران برای اثبات دوستی خالصانه که نسبت به اعلیحضرت امپراطور کل ممالک روسیه دارد، به این فصل از خود و از عوض اخلاف و ولیعهدان سریر سلطنت ایران تمامی اُلکاء و اراضی و جزایری را که در میانه خط حدود معینه در فصل مذکوره فوق و قلل برف‌دار کوه قفقاز و دریای خزر است و کذا جمیع قبایل را چه خیمه‌نشین چه خانه‌دار، که از اهالی و ولایات مذکوره هستند واضحاً و عیناً الی الابد مخصوص و متعلق به دولت روسیه می‌داند.
هم‌اکنون قسمت‌های جدا شده از ایران در قرارداد ترکمنچای تحت حاکمیت سه دولت مستقل عضو سازمان ملل (آذربایجان، ارمنستان و گرجستان) قرار دارد و از لحاظ حقوقی کشوری را که به عضویت سازمان ملل متحد درآمده است ، حتی به صورت نامشروع مانند اسرائیل ـ نمی‌توان بدون نظر مثبت شورای امنیت، منحل و یا ضمیمه کشوری دیگر کرد و یا برای تصرف و بازگرداندن آن، به آنجا لشکرکشی کرد. البته بخش‌هایی از قرارداد ترکمنچای نظیر موارد تجاری، کاپیتولاسیون و حق کشتیرانی در دریای مازندران در قرارداد۱۹۲۱ (بعد از انقلاب کمونیستی در شوروی) لغو شد اما حدود مرزی تقریباً همان چیزی است که در ترکمنچای ثبت شده است.
منبع : آرگا
