حواصیل پرنده ای است که در آب های شیرین یا آب های ساحلی زندگی می کند و از راسته لک لک سانان می باشد. تاکنون حدود ۶۴ گونه حواصیل شناخته شده است. در این مطلب با مشخصات ظاهری، غذا، مهاجرت و اطلاعات بیشتری درباره پرنده حواصیل آشنا می شوید.
آشنایی با نحوه زیست پرنده حواصیل
پرنده حواصیل یا مرغ ماهی خوار دارای پاهای بلند و گردن دراز بوده و در مناطق ساحلی یا آب های شیرین زیست دارد. تاکنون در کشور حدود ۱۳ گونه از سرده این پرنده ساحلی و سفید رنگ شناخته شده است. در این مطلب با اطلاعات مختلفی در مورد پرنده حواصیل آشنا می شوید.
حواصیل
پرنده حواصیل از راسته لک لک سانان و خانواده حواصیلان می باشد. حدود ۶۴ گونه حواصیل در دنیا وجود دارد که برخی به اسم بوتیمار، غمخوارک، حواصیل، گاوچرانک و برخی قار نامیده می شوند. اسم قار اکثرا برای آن دسته حواصیل های با پرهای سفید و آراسته استفاده می شود.
همه حواصیل ها از جانوران کوچک روی زمین تغذیه می کنند. این پرندگان در آسمان بسیار زیبا و آهسته پرواز می کنند. هر چند این پرنده با برخی پرندگان دیگر از جمله درنا، اکراس و کفچه نوک شباهت دارد ولی این پرندگان هنگام پرواز گردن را به صورت کشیده به سمت جلو می گیرند.
در حالی که حواصیل موقع پرواز گردنش را به طرف بالا و عقب می گیرد و فرم حرف اس انگلیسی ایجاد می شود. لک لک ها و حواصیل بسیار شباهت دارند. حواصیل بیشتر دریاچه را ترجیح می دهد در حالی که لک لک در چمنزار و بوته زار بیشتر حضور دارد. برخی از حواصیل ها به صورت گروهی در درخت آشیانه می سازند و برخی بخصوص بوتیمار در بستر نیزار بیشتر آشیانه می سازند.
در ایران ۱۳ گونه از سرده حواصیل شناسایی شده که ۹ گونه به شکل بومی و مهاجر عبوری در گیلان دیده می شوند. از این میان هفت گونه در تالاب کرفستان شهرستان رودسر مشاهده شده است. حواصیل ها به استناد قانون شکار و صید مصوبه شورای عالی محیط زیست جزو گونه های حمایت شده در کشور محسوب می شوند.
مشخصات ظاهری حواصیل
همانطور که اشاره شد پرنده حواصیل دارای پاهای بلند و گردن درازی است. این پرنده با سازگاری تکاملی منقار بلند و کشیده ای به دست آورده است. بیشتر از ۱۲ گونه مرغ ماهی خوار وجود دارد که همه دارای غبغب هایی با قابلیت ارتجاعی هستند و از آن برای صید ماهی بهره می گیرند. این غبغب بزرگ از مشخصات بارز این پرنده زیبا به شمار می رود.
منقار حواصیل دراز و نیزه مانند است. این منقار در گونه های مختلف می تواند از بسیار ظریف تا بسیار ضخیم در حواصیل خاکستری متفاوت باشد. حواصیل قایقی دارای غیر معمول ترین منقار بوده به طوری که منقار این پرنده وسیع و ضخیم است. رنگ منقار و دیگر بخش های بدون پر حواصیل معمولا زرد، قهوه ای یا سیاه است.
هر چند این رنگ می تواند در فصل تولید مثل متفاوت شود. بال های پرنده پهن و بلند است و حدود ۱۰-۱۱ پر اولیه دارد. پرهای حواصیل نرم بوده و معمولا به رنگ آبی، خاکستری، قهوه ای، سیاه یا سفید می باشد و اغلب می تواند به صورت چشمگیری در رنگ های مختلفی هم مشاهده شود.
دسته بندی گونه های حواصیل مشکل بوده و هیچ اتفاق نظری درباره قرارگیری درست بسیاری از گونه ها در هر یک از دو جنس اصلی Ardea و Egretta وجود ندارد. به طور مثال گونه ای که سابقا به عنوان یک خانواده Cochlearidae دسته بندی می شد در حال حاضر به عنوان یکی از اعضای خانواده Ardeidae در نظر گرفته می شود.
تا سال ۲۰۰۸ میلادی، تیره حواصیلان جزو راسته لک لک سانان محسوب می شد. تحقیقی که در این سال صورت گرفت پیشنهاد داد که این پرندگان در راسته پلیکان سانان بایستی قرار گیرند. به دنبال این پیشنهاد کنگره بین المللی پرنده شناسی این تیره را در کنار مرغان پارسا در راستا سقا مرغ سانان قرار داد.
کوچکترین و بزرگترین حواصیل دنیا
کوچکترین گونه حواصیل Dwarf bittern نام دارد که طولی حدود ۲۵-۳۰ سانتی متر دارد. ولی تمام گونه های جنس Ixobrychus کوچک می باشند و تعداد بسیاری از آن ها از لحاظ اندازه همپوشانی دارند. بزرگترین گونه این پرنده نیز Goliath heron نامگذاری شده که دارای قدی حدود ۱۵۲ سانتی متر می باشد.
گردن این پرنده به علت شکل تغییر یافته مهره های گردنی (۲۰-۲۱ مهره) می تواند به صورت حرف s انگلیسی خم شود. برعکس بیشتر پرندگان گردن دراز، گردن این پرنده قادر است جمع و کشیده شده و در طول پرواز هم جمع گردد.
پاهای این پرندگان بلند و قوی است و در هر دو گونه نر و ماده تقریبا دارای استخوان درشت و بدون پر می باشد. به جز حواصیل زیگزاگی. موقع پرواز پاها و قسمت انگشت ها به سمت عقب نگه داشته شده و پاهای این پرنده انگشتان بلند و باریکی دارد که سه انگشت آن به طرف جلو و یکی به سمت عقب متمایل شده است.
ویژگی های حواصیل
حواصیل یکی از انواع پرندگان زیبا و شکارچی شناخته می باشد که از گونه های آن می توان به بوتیمار یا غمخوارک اشاره نمود. به گروهی از این پرندگان که دارای پرهای سفید و آراسته باشند قار یا اگرت اطلاق می شود که به عنوان زیباترین نوع حواصیل شناخته می شوند.
این پرنده حتی در داستان ها و افسانه ها نیز وجود دارد و نقل قول های بسیاری از حواصیل یا مرغ ماهی خوار بیان شده است. ضمنا برخی نویسندگان کتاب هایی با مضمون بررسی ویژگی های رفتاری حواصیل نوشته اند. همه حواصیل ها علاوه بر ماهی از دیگر جانوران کوچک روی زمین نیز تغذیه می کنند.
پیشتر نیز اشاره شد این پرنده از غبغب خود برای شکار انواع ماهی از آب استفاده نموده و قابلیت ارتجاعی غبغب پرنده سبب شده تا به آسانی شکار نماید. این پرندگان خانواده ای وسیع با پراکندگی جهانی می باشند و در همه قاره ها به جز قطب جنوب دیده می شوند.
حواصیل در بیشتر زیستگاه ها به جز سردترین نقاط قطب شمال، کوهای خیلی مرتفع و خشک ترین بیابان ها زندگی می کند. تقریبا همه گونه های این پرنده با آب ارتباط دارند. آن ها به طور کلی پرندگانی آبی ولی غیرشناگر بوده که از حاشیه دریاچه، رودخانه، مرداب، برکه و دریا تغذیه می کنند.
این پرندگان عموما در نواحی مانند دشت ها یافت می شوند. هر چند برخی از گونه های آن در نواحی کوهستانی زیست دارند ولی بیشتر گونه ها در مناطق استوایی مشاهده می شوند. محل زیست حواصیل ها نزدیک به مناطق آبی بوده به موجود بودن تغذیه آن ها یعنی ماهی بستگی دارد.
از این رو مرغ ماهی خوار اکثرا در نواحی ساحلی، رودخانه و دریاچه ها یافت می شوند. این حیوانات غالبا به شکل گروهی و دست جمعی زندگی می کنند. نظم و گروهی بودن هنگام سفر نکته مثبت برای حفاظت از خودشان می باشد. این پرندگان ویژگی های اجتماعی خوبی دارند زیرا به طور گروهی شکار یا پرواز دارند.
لازم به ذکر است با ریختن مواد شیمایی موجب لطمه به محل زندگی این پرنده در آینده ای نه چندان دور جمعیت این گونه جانوری کاهش پیدا می کند.
تغذیه حواصیل
پیشتر نیز اشاره شد پرنده حواصیل از جانوران و حشرات کوچک روی زمین تغذیه دارد. این پرنده در آسمان بسیار زیبا و آهسته پرواز می کند. هر چند حواصیل با برخی پرندگان سایر خانواده ها مانند درنا، شباهت هایی دارد ولی از نظر نحوه پرواز تفاوت هایی دارند.
مرغ ماهی خوار اغلب به صورت گروهی و دسته جمعی شکار کرده و هنگام شکار با تشکیل یک خط و قرار گیری در حالت u در ضمن دکان دادن بال های خود روی سطح آب، ماهی ها را به سطح کم عمق آب دریاچه یا رودخانه هدایت کرده تا پروسه شکار به راحتی صورت گیرد.
هنگامی که ماهی ها به نواحی کم عمق آب رسیدند کار شکار حواصیل ها شروع شده و فقط با پرتاب منقار خود در آب به طعمه می رسند. با توجه به این که حواصیل ها در کنار سواحل دریا با آب شیرین زندگی می کنند. اغلب تغذیه آن ها از ماهیان موجود در آب شیرین می باشد.
مرغ ماهی خوار قهوه ای از بالا به سمت ماهی ها شیرجه زده و بیشتر شاه ماهی شکار می کند. پرنده جوان با فرو بردن منقارش در گلوی مادر خود از ماهی های صید شده تغذیه می کند.
روش شکار حواصیل
رایج ترین روش شکار حواصیل به این صورت است که بدون حرکت روی لبه آب عمق ایستاده یا می نشیند و انتظار می کشد طعمه به محدوده برسد. برخی از این پرنده ها ممکن است شکار را در حالت ایستاده انجام دهند. این عمل میدان دید وسیع تری برای دیدن طعمه به آن ها داده یا از حالت خمیده استفاده می کنند که رمزآلودتر می باشد و طعمه بسیار راحت تر به آن نزدیک می گردد.
حواصیل با مشاهده طعمه، به آرامی سرش را از یک سمت به سمت دیگر می برد تا بتواند موقعیت شکار را در آب محاسبه نموده و انکسار را هم از بین ببرد. بعد از منقار به عنوان نیزه استفاده و سریعا به طعمه ضربه می زند. قابل ذکر است حواصیل سه رنگ هنگام ماهیگیری، علاوه بر نشستن و انتظار، از بال برای ایجاد سایه استفاده می کند.
پرنده ممکن است به آهستگی و خیلی کم در اطراف راه برود و در صورت دیدن طعمه در یک لحظه آن را شکار کند. حواصیل سه رنگ هنگام شکار از به هم زدن پاها و استفاده از آن ها برای خارج کشیدن طعمه مخفی شده در کف آب استفاده می کند. همچنین ممکن است از بال ها برای ترساندن طعمه یا ساختن سایه جهت جذب طعمه یا احتمالا برای کاهش تابش نور خیره کننده استفاده نماید.
افراطی ترین نمونه شکار توسط حواصیل سیاه به نمایش گذاشته می شود که بال های خود را به صورت یک سایبان کامل روی بدنش قرار می دهد. بعضی از گونه ها مانند حواصیل کوچک و خاکستری از طعمه جهت جذب شکار بهره می برند. آن ها حتی ممکن است برای جذب طعمه از اقلامی استفاده یا به طور فعال اقلامی را به آب اضافه تا ماهی هایی همانند ماهی کشدار نواری را جذب نمایند.
(اقلام مورد استفاده ممکن است ساخت دست انسان باشد مانند نان). در آمازون بارها مشاهده شده که این پرنده دانه، حشرات، گل و برگ ها را به داخل آب فرو برده تا ماهی ها را به خود جلب کند. سه گونه از این پرندگان زندگی و شکارشان کمتر به محیط های پر آب بستگی دارد و ممکن است برای تغذیه و شکار از آب دور باشند.
حواصیل اگرت با دنبال کردن حیوانات بزرگ مثل گاو سعی می کند حشراتی که در اطراف این حیوان پرواز می کند صید کند. این کار سبب شده تا با زحمت کمتری غذای بیشتری پیدا کند.
مهاجرت حواصیل
به طور کلی حواصیل خانواده ای کاملا مهاجر بوده یا حداقل بیشتر گونه ها تا حدود بسیاری مهاجرت می کنند. به طور مثال حواصیل خاکستری که اکثرا در بریتانیا ساکن می باشند علاقه زیادی به مهاجرت نداشته ولی اغلب گونه های موجود در اسکاندیناوی مهاجر هستند. این پرنده ها تمایل دارند بعد از زادآوری به طور گسترده پراکنده شده ولی پیش از مهاجرت سالانه محلی را انتخاب که برای مهاجرت مناسب تر باشد. معمولا در شب و به صورت انفرادی یا گروه های کوچک مهاجرت صورت می گیرد.
طول عمر حواصیل
حواصیل نسبتا طول عمر خوبی دارد. متوسط طول عمر این پرنده شکاری بین ۱۰-۲۵ سال و حتی بیشتر گزارش شده است. ولی امروزه مرگ و میر این گونه جانوری دیده می شود که علت این کاهش جمعیت، آلودگی آب، وجود مواد شیمایی و نایلون در آب و .. می باشد که سبب خفگی یا مرگ تدریجی و کاهش متوسط سال های زیست حواصیل شده است.
گفتنی است حواصیل تک همسری را ترجیح می دهد و عمدتا مهاجر است. برعکس سایر پرندگان نواحی معتدل که ممکن است در سال سه بار تخمگذاری داشته باشند. حواصیل استوایی در سال تنها یک بار تخمگذاری می کند. این پرنده بین سه تا هفت تخم می گذارد.
میزان تخم گذاری با توجه به منطقه جغرافیایی در گونه های حواصیل متفاوت می باشد. حواصیل هایی که در نواحی معتدله زیست دارند بیشتر از حواصیل های نواحی گرمسیری تخم می گذارند. در مجموع تخم ها آبی یا سفید براق بوده به جز بعضی گونه ها که تخم هایی به رنگ قهوه ای زیتونی می گذارند.
سخن پایانی
پرنده حواصیل به کاهش حشرات مزارع و محیط زیست به انسان بسیار کمک می کند. گرم شدن هوا یکی از عوامل بروز اختلال در زندگی این پرنده می باشد. گرمای هوا سبب خشک شدن بسیاری از تالاب ها و دریاچه ها که محل زیست این پرنده می باشد شده است. همچنین آلودگی آب ها عامل دیگری است که در زندگی حواصیل ها چالش به وجود آورده است.
از این رو عوامل یاد شده و برخی چالش های زیستی دیگر ممکن است حیات این پرنده را در معرض انقراض قرار دهد. به این ترتیب بایستی در امر حفاظت از این پرنده زیبا تلاش بیشتری صورت گیرد. در پایان اگر علاقمند هستید تا با پرنده دارکوب و پرنده فلامینگو آشنا شوید روی این لینک ها کلیک کنید.
منبع : آرگا
