فولیکول قسمتی از ساختار تخمدان ها را به وجود می آورد و تخمک سلولی است که به شکل منظم و در طول سیکل پریود در دیواره داخلی فولیکول به وجود می آید و بالغ می شود. در حقیقت می توان گفت فولیکول مثل یک ساک، سلول تخمک در تخمدان را احاطه کرده است. پس فولیکول، سلول تخم یا اوویست نیست. ما در این مطلب در مورد فولیکول در بارداری صحبت می کنیم.
توضیح فولیکول در بارداری
وقتی که فولیکول از راه هورمون ها تحریک و بزرگ شود، از مایعی پر خواهد شد. تخمک در حالی که به یکی از دیواره های فولیکول متصل می باشد در درون رشد خود را آغاز می کند. وقتی که فولیکول تخمدان به طور کامل بالغ شد، پروسه تخمک گذاری شروع می شود. در این مرحله فولیکول، تخمک را آزاد می کند و تخمک آزاد شده به سوی لوله های رحمی حرکت می کند. بررسی تعداد و اندازه فولیکول های مناسب بارداری که آن ها با عنوان فولیکول های آنترال شناخته می شود. اولین گام برای ارزیابی شرایط باروری خانم ها می باشد. برای بررسی فولیکول ها و تشخیص مقدار ذخیره تخمدان، از شیوه هایی مثل سونوگرافی واژینال و تست های هورمونی مثل آنتی مولرین انجام می شود.
همانگونه که اشاره کردیم، فولیکول ها جداره پوشاننده تخمک ها می باشند که داخل تخمدان وجود دارند. فولیکول به عنوان یک کیسه پر از مایع افزون بر نگهداری تخمک ها و کمک به بلوغ آن ها، محا رشد سلول هایی برای تولید استروژن نیز محسوب می شود. ضروری است که این نکته را یادآور شویم که طی هر چرخه تخمک گذاری، چندین فولیکول رشد خود را آغاز می کنند؛ ولی فقط یکی از آن ها تخمک داخل خود را بالغ و رها می کند.
به بیان دیگر، همواره حدود ۹۹ درصد از فولیکول ها موفق به آزادسازی تخمک نمی شوند و از یکدیگر می پاشند. در این میان، تخمک آزاد شده به عنوان گامت ماده، همراه با اسپرم مرد به عنوان گامت نر لقاح می یابد و آغاز رشد جنین را به وجود می آورد. باید بدانیم فعالیت تخمدان در چرخه قاعدگی، شامل مراحلی تحت عنوان بالغ شدن فولیکول (فاز فولیکولار) تخمک گذاری و ایجاد جسم زرد (فاز لوتئال) است که با آزاد شدن تخمک در نهایت قادر است به تشکیل جنین و تولد نوزاد منجر شود. همچنین به این نکته نیز توجه داشته باشید که در خانم ها تا قبل از شروع قاعدگی، تخمک های زیادی نابود می شود؛ ولی با شروع قاعدگی نیز هر ماه فقط یک تخمک بالغ می شود و فولیکول های زیادی از بین می رود.
از آنجایی که در سن های پایین تر همواره تخمک های قوی و با کیفیت برای لقاح برگزیده می شود، با بالا رفتن سن بانوان مقدار و کیفیت تخمک ها کاهش پیدا می کند و در نهایت قدرت باروری زن کاهش پیدا می کند. البته کاهش کیفیت تخمک ها در سنین بالا، خطر سقط جنین را برای مادران مسن بیشتر می کند.
تعداد فولیکول در حاملگی
هر نوزاد دختر با تعداد معینی تخمک در تخمدان متولد می شود. در حقیقت هر جنین دختر، در هفته اول دارای یک تعداد معین سلول تخمک می باشد که با آغاز دوره قاعدگی، هر ماه یکی از این تخمک ها در درون فولیکول بالغ می شود و از آن رها می گردد؛ به همین دلیل با لا رفتن سن تعداد تخمک ها یا در حقیقت همان ذخیره تخمدان و شانس بارداری را کم می شود.
اندازه فولیکول مناسب برای حاملگی
اندازه طبعی فولیکول بالغ برای حاملگی و تخمک گذاری حدود ۱۸ تا ۲۴ میلی متر است. در هر سیکل مقداری از فولیکول ها بالغ می شوند ولی فقط هر ماه یک فولیکول پروسه بالغ شدن را طی می کند و تخمک را آزاد می سازد و بقیه فولیکول ها تحلیل می روند. در چرخه تحریک شده نیز ضروری است ابعاد فولیکول ها به حداقل ۱۸ میلی متر برسد که طی یک بازه ۳۶ ساعته بعد از تجویز هورمون HCG، توانایی جمع آوری تخمک ها را داشت. البته باید نسبت به این موضوع آگاه باشید که هم در چرخه طبیعی و هم در تخمک گذاری تحریک شده، رشد کافی یک فولیکول لزوما به تشکیل تخمک بالغ منجر نمی شود.
از نشانه های تشکیل فولیکول های کوچک و ریز باید به تغییرات هورمونی مانند افزایش هورمون مردانه، تاخیر در قاعدگی، چاقی و پرمویی اشاره کرد که به سندروم تخمدان پلی کیست مشهور است و برای بارداری، به گذراندن درمان های پزشکی احتیاج می باشد.
در یک حالت دیگر که به نام Multi cystic معروف است، به طور معمول نشانه های حاملگی مشاهده نمی شود؛ ولی به صورت کلی این وضعیت باعث نازایی نمی شود و برخی مواقع بدون درمان آن نیز می توان حامله شد. بررسی ها نشان می دهد که اندازه فولیکول های ریز و کوچک طی هر روز از سیکل قاعدگی فرق دارد و به صورت معمول در روز ۱۴ پریود به حداکثر خود یعنی ۱۵ میلی متر می رسد. به این صورت بهترین راه برای سنجش اندازه فولیکول ها، سونوگرافی در میانه سیکل قاعدگی است؛ هر چند برخی مواقع بعد از آن نیز فولیکول ها بزرگتر می شوند.
اندازه فولیکول در چرخه پریود
برای وقوع بارداری در طول چرخه قاعدگی به خصوص در اشخاص تحت معالجه ناباروری، مناسب بودن اندازه فولیکول ها از اهمیت بالایی برخوردار است. از آن جایی که رشد روزانه هر فولیکول پیش از بلوغ فولیکول حدود ۰.۳ میلی متر و بعد از آن (به علت ترشح هورمون استرادیول) میان ۱ تا ۲ میلی متر است، دکتر به صورت مرتب با سونوگرافی واژینال تعداد و ابعاد فولیکول ها را بررسی می کند.
همانگونه که گفتیم اندازه طبیعی یک فولیکول برای وقوع حاملگی، میان ۱۸ تا ۲۴ میلی متر می باشد که بیشتر در روز ۱۳ سیکل قاعدگی به حداکثر خود (۱۸ تا ۳۰ میلی متر) می رشد؛ هر چند فولیکول های بالای ۲۴ میلی متر به صورت معمول دارای تخمک زنده برای باروری نیستند. با توجه به این چرخه، بیشترین تخمک گذاری در روز ۱۴ سیکل پریود رخ می دهد که بدین صورت بهترین زمان برای اقدام به بارداری برای اشخاص دارای قاعدگی منظم، ۱۴ روز مانده به پریود بعدی می باشد. البته در هر تخمک گذاری امکان دارد بیش از یک تخمک آزاد و رها شود که زمان آزاد سازی آن ها ۲۴ ساعت طول می کشد و می توان گفت شانس بارداری در طول هر ماه، حدود ۲۰ درصد می باشد.
با توجه به روند رشد فولیکول ها تا رسیدن به بلوغ، اندازه فولیکول مناسب باروری در روز ۱۱ پریود تقریبا ۱۱ میلی متر می باشد. ضروری است که این نکته را بیان کنیم که برای بازیابی فولیکول ها در طول پانکچر (تخمک کشی) بایستی دست کم سه فولیکول بالغ یا نزدیک به بالغ، به دست آید.
طرز بالغ شدن فولیکول تخمدان
در آغاز هر سیکل، حدود ۱۲ الی ۲۰ فولیکول دارای تخمک نارس در اثر هورمون FSH رشد خود را آغاز می کنند تا فولیکول ثانویه به وجود آید. در روز نهم چرخه قاعدگی فقط یک فولیکول ثانویه باقی مانده و بقیه نابود می شوند که بافت احاطه کننده این فولیکول به تولید هورمون های استروژنی منجر می شود.
همچنین فولیکول باقی مانده به عنوان فولیکول غالب، میزان زیادی هورمون استرادیول ایجاد می کند و در روز ۱۴ سیکل پریود، ترشح هورمون LH از غده هیپوفیز افزایش می یابد و این امر موجب تبدیل فولیکول ثانویه یا ثالثیه می شود که در حدود ۲۴ الی ۳۶ ساعت بعد تخمک را آزاد می کند. بعد از آن نیز ترشح هورمون پروژسترون از فولیکول شروع می شود که تا زمان خونریزی ماهانه در صورت عدم بارداری ادامه پیدا می کند.
طرز تشخیص ذخیره تخمدان کافی
برای تشخیص کافی بودن ذخیره تخمدان و مقدار فولیکول های مناسب برای باروری، راه های متفاوتی وجود دارد. این شیوه ها تست هورمونی (از فیبل هورمون های FSH، AMH، LH، استرادیول و …) انجام شکل های متفاوت سونوگرافی واژینال و همچنین ترفند های شمارش تعداد فولیکول ها می شود. برای تشریح این شیوه بایستی بیان کرد که در ۵ رز اول چرخه تخمک گذاری و ترجیحا در روز سوم سیکل، مقدار فولیکول های آنترال هر تخمدان همراه با نحوه رشد و تکامل آن ها طی چرخه های طبیعی یا تحریک شده اندازه گیری می شود که اندازه فولیکول ها یا میانگین قطر آن ها در سونوگرافی دو بعدی این مرحله، به صورت معمول میان ۲ تا ۱۰ میلی متر می باشد.
البته تعداد فولیکول های آنترال را روزانه از چرخه قاعدگی می توان اندازه گیری نمود؛ ولی به صورت معمول نوسانات آن طی روز های متفاوت تا ۳۰ درصد فرق دارد که باز هم این امر تاثیر گذاری آن چنانی بر انتخاب پروتکل تحریک تخمدان طی درمان Ivf ندارد. به مجموع فولیکول های آنترال مورد شمارش از هر دو تخمدان، فولیکول های AFC می گویند که شمارش آن ها نقش با اهمیتی در تعیین ذخیره تخمدان و پیش بینی نحوه پاسخ بدن به تحریک تخمدان (تحریک بیش از اندازه یا جواب ضعیف) دارد. البته این تعداد احتمال موفقیت درمان IVF را تا اندازه ای مورد ارزیابی قرار می دهد.
تعداد فولیکول ها کمتر از ۶ عدد به معنای ذخیره تخمدان کم و کاهش نرخ زایمان، میان ۶ الی ۱۰ عدد نشان دهنده ذخیره تخمدان طبیعی و کافی و بیش از ۱۲ عدد هم نشان دهنده ذخیره تخمدان زیاد می باشد. بایستی اشاره کرد که گزارش فولیکول های آنترال یک زن، باید توسط یک سونولوژیست حرفه ای و با سابقه تحت نظر یک سوپروایزر، صورت گیرد تا احتمال خطا را به حداقل برساند.
حال که این مطلب به اتمام رسید برای آشنایی بیشتر با مطالبی در زمینه کودک و والدین بر لینک های سندروم تخمدان پلی کیستیک و نشانه های تخمک گذاری کلیک فرمایید.
منبع : آرگا
