به طور کلی ساز قانون که شامل جعبه ای چوبی به شکل ذوزنقه است قریبا تعداد زیادی سیم نایلونی و فلزی به دو سوی جعبه وصل می شوند و در مسیر خود از روی خرک چوبی که بر قطعه کوچکی از پوست حیوان تکیه دارد عبور خواهند کرد و صدای دلنشینی را می نوازند.
ساز قانون چه نوع سازی است؟
بهتر است بدانید که در واقع قانون یک ساز متعلق به خانواده قدیمی سیتارها است که در سده های میانی تحت عنوان Canon یا Miocanon به اروپا برده شد. این ساز دارای یک جعبه چوبی به شکل ذوزنقه است که به وسیله دو انگشت سبابه و دو مضراب که میان حلقه ای که به انگشت کرده اند و خود انگشت قرار می گیرند، نواخته خواهد شد.
در مورد پیشینه این ساز می توان گفت که قانون به خانواده ی یک ساز قدیمی به نام سیتار برمی گردد که در قرن های میانه به اروپا راه یافته است. برخی از افراد بر این باور هستند که قانون را افلاطون اختراع کرده است و بسیاری هم آن را به فارابی دانشمند ایرانی نسبت می دهند. در مقابل برخی دیگر نیز زادگاه آن را خراسان یا موصل می دانند اما هیچ کدام از این ها دارای سند و مدرک معتبر نیستند.
به صراحت می توان گفت که ریشه ساز قانون ایرانی است که و پس از اسلام به موسیقی عرب نیز راه یافته است. این ساز تا دوره صفویه همچنان در ایران متداوم بوده اما پس از افول امپراطوری صفوی و اشغال ایران به وسیله افغان ها، بسیاری از جلوه های هنری از جمله ساز قانون به فراموشی سپرده شد.
واقعیت این است که در فرهنگ کلاسیک شرق ردی از ساز های خانواده سیتار پیدا نشده و سر منشاء قانون نیز مانند سرچشمه بسیاری از ساز های دیگر تاریک مانده است. آنچه که به نظر می آید این است که از سرزمین های شرق نزدیک به اروپا رسیده و در کشور های اروپایی با مکانیزه کرده آن، بزرگ ترین ساز کلاویه دار سیمی را ساخته و پرداخته اند.
قدیمی ترین سند مربوط به آن در کتاب موسیقی الکبیر فارابی است. این دانشمند و موسیقیدان سرشناس جهان اسلام در قرن چهارم هجری یا همان دهم میلادی با بررسی عمیق ساز های متداول زمان خود اسناد ارزشمندی را به یادگار گذاشته است. توجه داشته باشید که ساز قانون زیبا از خاور نزدیک به اروپا برده شده و با تغییراتی روی آن مورد استفاده قرار گرفته است.
ساختمان ساز قانون:
توجه داشته باشید که قانون یک ساز سه گوش، بیرون ساعد، با سطحی مجرد تنها، دارای هفتاد و دو وتر آن یک کوک گرفته که با تاری از ابریشم و گاهی از روده و گاه از مفتول سیم اشارت ساخته شده که معمولا مانند چنگ نواخته می شده است. در واقع قانون از دسته سازهایی است که از کهن در موسیقی ایرانی به کار می رفته و توانایی بیان گوشه های موسیقی ایرانی را خواهد داشت. اما مدت زیادی است که در سرزمین ما ناشناخته مانده و در حالی که در کشور های همجوار سال ها است که از این ساز استفاده می کردند.
به طور کلی کمابیش از نیم قرن پیش تا کنون موسیقی دانان ایرانی به اجرای این ساز روی آورده اند. سیم های ساز به تعداد ۷۲ و به فواصل دیاتونیک کوک خواهند شد. برای تامین تغییرهای کوچک کافی است جهت کلیدهای کوچکی را که برای هر صدا پس از گوشی کوک تعبیه شده تغییر دهید.
از لحاظ دسته بندی سازها، قانون جزء سازهای زمی مضرابی است که تعداد سیم های آن در مجموع از ۶۳ تا ۸۴ متغیر بوده و این ساز معمولا در ترکیه دارای ۷۲ سیم خواهد بود. سی ها معمولا از روده گوسفند یا نوعی نایلون ساخته شده که به دور گوشی هایی که وضع ستونی دارند پیچیده می شود.
وسیله نواختن این ساز مضرابی است که معمولا توسط انگشتانه به انگشت سبابه می کنند. هر سه سیم قانون هم صدا کوک شده و یک صوت از آن ها برمی آید که به همین خاطر قانون ۷۲ سیمی را تنها می توان ۲۴ صوت از آن به دست آورد. به صراحت می توان گفت که قانون مصری ۷۸ سیمی و ۲۶ صوتی است.
سطح فوقانی این ساز از پوششی چوبی تشکیل شده که به شکل ذوزنقه است و سمت راست نوازنده قسمتی کم و بیش باریک آزاد خواهد بود. به پنج خانه چهار گوش تقسیم شده و روی آن پوست کشیده می شود. ضلع سمت راست به طول تقریبی ۴۰ سانتی متر قائم به هر دو مبلغ موازی پیش گفته است و ضلع سمت چپ اضلاع موازی را به صورت مورب قطع خواهد کرد.
گاهی اوقات چهار تکه جداگانه یا یک تکه روی پوست خرک ساز نصب می شود که به پنج پایه در زیر پوست تکیه می کنند. همچنین در طرف چپ نوازنده نیز ۲۶ گوشی سه تایی به صورت عمودی و ۱۵۶ کلید تغییر دهنده کوچک مسی یا از فلزی دیگر قرار دارند و بر همین اساس بر روی هر سه سیم هم صدا تقریبا ۱۶ کلید در محلی که سیم ها به گوشی می رسند مورد استفاده قرار می گیرد.
توجه داشته باشید که با این کلیدها صدای ساز در هر سه سیم جداگانه اندکی به دلخواه زیر و بم می شود اما تنظیم کوک به وسیله گوشی ها صورت خواهد گرفت. زمانی که نوازنده بخواهد در مقامی دیگر بنوازد با دست کلید ها را بالا و پایین می برد و در همین حال با دست راست بر روی سیم ها می نوازد.
اجزای ساز:
بهتر است بدانید که قانون نیز مانند بسیاری از ساز های دیگر دارای اجزای مختلفی است که در ادامه به بیان آن ها پرداخته ایم.
- جعبه ذوزنقه شکل ساخته شده از چوب
- پرده گردان: کلید های کوچک و متحرک که در سمت چپ ساز پس از شیطانک نصب شده و باعث تغییر صدا می شود.
- محل گره سیم ها
- شیطانک
- خرک
- گوشی
- سیم ها
- پایه خرک
- صفحه ی رو
- شبکه های صوتی
- ضلع کوچک
- صفحه زیر
- ضلع بزرگ
- حلقه های مضراب
- مضراب
- کلید کوک
- پوست
دستورالعمل نواختن ساز:
جالب است بدانید که برای نواختن این ساز معمولا آن را روی پا و پا را بر روی میز قرار خواهند داد. هنگام همکاری با ارکستر در صورتی که نوازندگی قانون به صورت تکنوازی باشد در ردیف نخست نوازندگان و در صورتی که به عنوان همراه خواننده و ارکستر باشد روبه رو می نشینند.
همچنین اگر برای نوازندگی ساز قانون از میز استفاده کردید بایستی میز از صندلی نوازنده کمی بلندتر باشد و شیب آن نیز به طرف نوازنده باشد. همچنین اگر زیر میز خالی باشد کیفیت نوازندگی بهتر خواهد شد. دقت داشته باشید که فرم اعضای بدن نیز در زمان نوازندگی این ساز از اهمیت زیادی برخوردار است.
به گونه ای که کمر بایستی کاملا صاف بوده و دست نیز زاویه ۹۰ درجه به خود بگیرد و آرنج ها نیز به سمت داخل بدن باشند. همچنین دست ها نیز در موقع نواختن بایستی کاملا آزاد و بدون هیچگونه فشاری بر روی سیم ها و با فاصله از سیم قرار بگیرند.
گاهی اوقات نیز نوازنده ساز قانون بر روی زمین و به صورت چهار زانو می نشیند و ساز را روی پاهایش قرار می دهد. سپس نوزانده دو دست خود را به فاصله یک اکتاو بر روی ساز می گذارد و دست چپ نیز اندکی دیرتر از دست راست به سیم زخمه می زند. در این وضعیت صوتی دو صدا و همنام به فاصله اکتاو از ساز شنیده خواهند شد.
در ادامه نیز پیشنهاد می شود با کلیک بر روی لینک های مقابل با مطالب ساز نی و همچنین دیگر انواع ساز نیز آشنا شوید.
منبع : آرگا
