دسته ها
جمعه ۱۰ فروردین ۱۴۰۳

تاریخچه سفالگری و آشنایی بیشتر با این هنر اصیل

  • ملیحه بال افکن
  • ۲۸ اسفند ۱۳۹۹
  • ۰

توجه داشته باشید که سفالگری از دسته هنر های کهن و محبوب در کشور ما و سایر کشور های جهان است که در این مقاله سعی داریم به بیان پیشینه و تاریخچه سفالگری در جهان بپردازیم با ما همراه باشید.

به طور کلی تاریخچه سفالگری یا کوزه گری ایرانی سابقه بسیار طولانی در تاریخ ایران است که یکی از مهم ترین اختراعات بشر محسوب می شده و برای مورخان و باستان شناسان از مهم ترین مظاهر هنری می باشد. همچنین باستان شناسان نیز از راه سفالگری با شرایط اجتماعی و اقتصادی یک دوره یا یک منطقه آشنا خواهند شد.

آشنایی با تاریخچه سفالگری

بهتر است بدانید که سفالگری در واقع ساختن ظروف با گل است و به ظرف ساخته شده از این طریق نیز سفال گفته می شود. از مشهور ترین سفالینه ها می توان به کوزه و پیاله سفالین اشاره کرد که پیش از رواج شیشه سفالینه ها رایج ترین ظروف مورد استفاده بشر بوده اند. در واقع مرغوب ترین خاک در صنعت سفالگری خاک رس است که به دلیل وجود مقادیر بالای آهن در آن به رنگ سرخ مشهور شده است. با وجود اینکه تاریخچه و خاستگاه اصلی سفالگری تاکنون آشکار نشده اما بر اساس یافته های کهن سرزمین باستانی سومر می دانند و البته به تازگی کشف تمدن جیرفت تردیدهایی در مورد این نظریه ایجاد کرده است. جالب است بدانید که ساخت سفال با گذشت زمان به نسبت تغییر فرهنگ های پیش از تاریخی و تجربه اندوزی اقوام بشری از نظر جنس، فرم و نقش دچار تغییرات چشمگیری شده است. این تغییرات عاملی تعیین کننده در تقسیم بندی انواع سفال های پیش از تاریخ و پس از آن در مورد چگونگی ساخت اولین بار گل های اندودکننده کف سبد های گیاهی پیش از خشک شدن یا قرار گرفتن در آتش و سوختن چوب های سبد الهام بخش سفال سازی بوده است. همچنین عامل پیدایش صنعت سفال سازی هر چه باشد شکی نیست که سفال های اولیه دست ساز و خشن و ماده چسبندگی آن ها شن و گیاهان خرد شده بوده اند. به طور کلی در حدود ده هزار سال پیش که انسان های ساکن منطقه بین النهرین زندگی غار نشینی و دوران جمع آوری غذا را پشت سر گذاشته اند و دوران تولید غذا را آغاز و در پهنه دشت به صورت اجتماعات اولیه کشاوری مسغول بودند تمدنی را کشف کردند که از مشخصات آن ساخت سفال های ظریف و زیبای نخودی و قرمز رنگ می باشد. همچنین این تمدن همراه با خصوصیات دیگر آن در این منطقه بیشتر شکوفا شد و با گذر زمان در دنیای پیش از تاریخ در منطقه وسیعی گسترش پیدا کرد به گونه ای که آثار و بقایای این نوع سفال از شرق دریای مدیترانه تا دره رود سند در حفاری های باستان شناسی در مناطق باستانی در مناطق باستانی آشکار گردیده است.

مطالعه تاریخچه سفالگری

یکی از سنت های مشخص در تاریخچه سفالگری فلات ایران سفال قرمز رنگ منقوش است که در طول هزاره های ششم و پنجم در حاشیه کویر در فلات مرکزی ایران شکل گرفت و متداول شد. این نوع سافل ها در طی حفاری های باستان شناسی از محوطه های باستانی چشمه علی، قره تپه شهریار، اسماعیل آباد، تپه مراغه، سیلک و حشر شناسایی شده اند. همچنین در این محل ها ظروف سفالین قرمز رنگی نیز پیدا کرده اند که از لحاظ صنعت نسبت به ظروف پیش تا حدی کامل تر به نظر می آید و مشخص می شود که آن ها را در کوره های ابتدایی می ساختند. توجه داشته باشید که در هزار چهارم پیش از میلاد بسیاری از مردم دشت نشین فلات ایران در کار زندگی پیشرفت زیادی کردند و در قریه سیلک نموداری از آن وجود دارد که این ساکنین این محل اغلب سفالین ظریف می ساختند و تصویر پرندگان و حیوانات وحشی را بر روی آن ها با رنگ سیاه منقوش می کردند و به تدریج این ظروف شفاف تر و شکل آن ها منظم تر شد و به همین خاطر می توان حدس زد که مردم آن ناحیه جهت انجام این عمل به اختراع چرخ نائل شده بودن چرخ آن ها تخته باریکی بوده است که بر زمین گذشته اند و آن را با دست می چرخاندند و از این طریق به ظروف خود شکل زیباتری می دادند.

به صراحت می توان گفت که تاکنون شبیه این گونه ظروف در تاریخچه سفالگری در هیچ یک از کشور های آن دوران به دست نیامده است و به همین خاطر چنین می توان نتیجه گرفت که ایرانیان در این صنعت سرآمد اقوام دیگر بودند و شاید اختراع مزبور ویژه آن ها باشد. از دسته ظروف سفالی که در سیلک به دست آمده می توان به تصاویر بز کوهی و اسب و خورشید و همچنین اشکال هندسی فراوان اشاره کرد و از این اکتشافات هم نتیجه می گیریم که با وجود آنکه آهن و مفرغ در تهیه آلات و ادوات گوناگون به کار می رفته است صنایع کوزه گری و سفال سازی رونق خود را حفظ کرده است. مهم ترین تحول در صنعت سفالگری که این صنعت را به کلی دگرگون کرد ساخت اختراع چرخ سفالگری بود که در هزاره چهارم اتفاق افتاد که سفالگران در ابتدا از چرخ های کند گردش یا بطنی برای ساخت استفاده می کردند و سپس به چرخ های پرسرعت و تند گردش که امروزه نیز مورد استفاده کارگاه های سفالگری سنتی است دست پیدا کردند.

محبوبیت سفالگری در عرصه های مختلف

سفالگری در دوره های پیش از تاریخ:

به طور کلی یکی از اولین سایت های شناخته شده در کاوش های باستان شناسی ماقبل تاریخ تپه گنج دره در کرمانشاه است که قدمت آن به ۸ هزار سال پیش از میلاد بر می گردد و یکی دیگر از مناطق کشف شده با قدمت بیش از تاریخ غارهای کمربند در منطقه جنوبی دریای خزر در نزدیکی بوشهر است و در ادامه سعی داریم تا تاریخچه سفالگری در دوره های مختلف تاریخ را بیان کنیم:

  •  مبل و میز
  •  آرون گروپس

دوره مادها و هخامنشیان:

با وجود اینکه از سفالگری در دوران مادها اطلاعات زیادی در دسترس نیست اما آثار این دوره را می توان در نزدیکی ملایر و بیستون و همچنین استان های کردستان و گیلان بیابید. همچنین کاوش های اخیر توسط مرکز تحقیقات باستان شناسی ایران در سایت زیویه نشان می دهد که یکی از مهم ترین نوآوری ها در فناوری سفالگری و سرامیک که شامل ظروف لعاب دار می شود در این دوران رخ داده است. با آمدن سلسله هخامنشی در قرن ۶ پیش از میلاد نیز پیشرفت های بزرگ در ساخت سفال صورت گرفته است. در این دوران سفال ظریف با شکل های جدید شاخته شده اند. برای نمونه می توان به ریتون یا تکوک اشاره کرد که سطوح سفال های حکاکی و تزئین می شده اند. همچنین کاوش و حفاری در تخت جمشید و شوش نشان داده که دیوارهای کاخ ها با آجر لعاب که شامل دکوراسیون استادانه درست شده بودند و با تصاویر حیوانات و سربازان پوشیده بوده است.

سفالگری و خصوصیات آن

دوره اشکانیان:

تاچندی پیش اطلاعات زیادی از هنر و تاریخچه سفالگری در دوره اشکانی در دست نبود و پس از کاوش های استان شناسی پروفسور آرتور اوفام چندین سایت باستان شناسی وابسته به دوران اشکانی کشف، بررسی و شناخته شد. برخی از این سایت ها فراتر از مرزهای کنونی ایران است برای نمونه نساء در آسیای میانه و یا دوران اروپوس در سوریه را می توان نام برد که آثار هنر اشکانیان در آن ها یافت می شود. همچنین سایت های باستان شناسی وابسته به دوران اشکانی در داخل ایران بسیار هستند و به همین خاطر می توان به سایت های کنگاور، صددروازه و هگمتانه در دشت گرگان، گیلان و سیسنتان اشاره کرد. از اکتشافات جدید باستانی اطلاعات زیادی از سفالگری و هنر اشکانیان به دست آمده که نشان می دهد سفالگری در سراسر امپراطوری اشکانی یکسان نبوده است. در واقع سفال اشکانی را می توان به دو گروه عمده ظروف لعاب دار و سفال های بدون لعاب تقسیم بندی نمود که اغلب بدون هیچ گونه تزئین سطح را شامل می شود.

دوره ساسانیان:

به صراحت می توان گفت که تاریخچه سفالگری ساسانی به بیان دقیق با تفاوت هایی تداوم سنت های اشکانی را در پیش گرفته است. در واقع سفال های دوران امپراطوری ساسانیان شامل دو دسته بدون لعاب که بیشتر کوزه های بزرگ، کوزه ها و انواع مختلف کاسه را شامل می شد و امروزه بیشاپور، سیراف، دشت گرگان، کنگاور، تخت سلیمان، تورنگ تپه و تخت ابونصر در فارس و قابیرا در نزدیکی کرمان مناطقی هستند که آثار هنری ساسانیان در آن ها کشف شده است. همچنین جالب است بدانید که در دوران ساسانی رنگ سبز فیروزه ای یا آبی فیروزه ای مهم ترین رنگ برای سفال ها می باشد.

انواع ظروف سفالی در دوره سلجوقی

دوره سلجوقیان:

همانطور که می دانید سلسله سلجوقیان در اوایل قرن پنجم هجری در ایران تشکیل گردید و سلسله مذکور گسترش یافت و گروهی دیگر از آنان حکومت سلجوقیان روم را در آسیای صغیر بنیاد نهادند که بیشتر از دو سده عمر نکرد و در این دوران قدرت سیاسی آنان تا مرزهای عراق و سوریه گسترش یافت و گروهی دیگر از آنان حکومت سلجوقیان روم را در آسیای ضغیر بنیاد نهادند. به طور کلی دوره سلجوقی را از نظر شکوفایی هنرهای گوناگون می توان از دوره های درخشان ادوار اسلامی دانست. در هنر سفالگری این دوران می توان استفاده و کاربرد شیشه سفالگران را از خمیر سفید شیشه برای ساخت ظروف سفالی مشاهده نمود که این خمیر تقریبا مشابه خاک چینی دوره سانگ در چین بوده و در آن کشور شهرت فراوان در ساخت سفالینه داشته است. ظروف سفالی ساخته شده از این ماده بسیار نازک بوده که با پوشش لعاب قلیایی رنگی نیمه شفاف به ظروف می داده است. ظروف سفالی در عهده سلجوقی بسیار متنوع و شامل سفالینه بی لعاب، سفالینه یکرنگ، سفالینه لاجوردی، سفالینه مینایی، سفالینه زرین فام و سفالینه سفید رنگ مسبک با نقش قالب زده است است که این سفال های یاد شده به اشکل گوناگون بر روی ظروف سفالی ساخته شده که از نظر تزئینات هر یک دارای ویژگی های خاص هستند.

دوره خوارزمشاهیان:

در گذشته های دور هنر مختلف دوران سلجوقیان و خوارزمشاهیان همواره مورد بحث و بررسی قرار می گرفت اما کاوش ها و تحقیقات در سال های اخیر نشان داده که از بسیاری جهت ها در توسعه هنرها و شیوه های ساخت این دو سلسله هر یک دارای ویژگی های خاص می باشند. سفالگری در دوران خوارزمشاهیان متنوع و عموما شامل سفالینه جرجان، کاشان، ری و سفالینه محلی است که در انواع گوناگون ظروف سفالین مانند زرین فام نقاشی شده زیر لعاب، مینایی یا هفت رنگ، یکرنگ یا نقش کنده و یکرنگ با نقش افزوده ساخته شده است.

خصوصیات ظروف سفالی

دوره ایلخانان:

در اوایل سده هفتم هجری جملات وحشیانه مغولان بسیاری از شهرها و مراکز سیاسی و هنری به نابودی کشیده شده و به این ترتیب به جز معدود کارگاه های سفالگری مانند کاشان که فعالیت نسبی داشتند مابقی منهدم گردیده و یا از فعالیت دست کشیدند اما به تدریج حکمرانان مغمولی تحت تاثیر فرهنگ و هنر ایران زمین قرار گرفتند و با تشویق در سمت و سوی رشته های گوناگون هنری قرار گرفتند به گونه ای که در اواخر سده هفتم و اوایل سده هشتم هجری مراکز سفالسازی جدیدی در نقاط مختلف شروع به فعالیت کردند که از آن ها می توان تخت سلیمان آذربایجان، کرمان، ورامین، ری و گرگان را نام برد. ظروف سفالی در دوران ایلخانان بسیار متنوع بودند و در کارگاه های متعددی ساخته شدند که اغلب سفالینه های یاد شده عموما به شکل ظروف سفالینه به شیوه یکرنگ، زرین نام، مینایی، نقش کنده و یکرنگ لاجوردی ساخته شده اند و بسیاری از آنان نیز دارای تزئینات بسیار زیبا با نقوش گیاهی، انسانی و پرندگان بوده اند.

دوره تیموریان:

بهتر است بدانید که حملات وحشیانه تاتارها را بار دیگر در سال ۷۲۷ هجری تیمور تکرار کرد و این بار نیز مانند گذشته بسیاری از شهرهای ایران به ویرانی کشیده شدند. تیموریان مرکز سیاسی خود را به شرق ایران یعنی سمرقند انتقال دادند و تیمور نیز مانند ایلخانان پس از گذشت مدتی تحت تاثیر فرهنگ و تمدن کشور قرار گرفته و در رونق هنرهای گوناگون اقداماتی به عمل آورد که به همین خاطر هنرمندان زیادی از سراسر کشور گرد هم آمدند و در عرصه های مختلف هنری از جمله سفالگری بسیار موفق عمل کردند. به طور کلی در عهد تیموری نوع تازه ای از ظروف سفالی که به نوع ظروف کوباچه هم معروف بودند متداول گردید که تزئینات این نوع ظروف اغلب شامل نقوش، هندسی و گل و گیاه بودند که در زیر لعاب شفاف با لعاب آبی و لاجوری با رنگ سفالی آبی و مبتکر و سازنده انواع سفالینه مانند دوره سلجوقی و خوارزمشاهی نبوده اند و تنها ظروف سفید این دوره که زمینه ای سفید هم دارد و نقوش تزئینی آن آبی است احتمال تحث تاثیر ظروف معروف آبی و سفید وارداتی کشور چین ساخته و یا تقلید شده است.

تاریخچه سفالگری در ایران

دوره صفویان:

بهتر است بدانید که با آغاز سده دهم هجری سلسله دیگری به نام صفویان در ایران شکل گرفت که هنرهای گوناگونی مانند معماری، فلزکاری، نساجی و قالی بافی در آن به حد اعلای ترقی رسیدند و همچنین در هنر و تاریخچه سفالگری نیز هنرمندان و سفالگران این دوران علاوه بر ادامه سنت ها و شیوه سفالگری دوره میانی که همزمان با حکومت شاه عباس اول صفوی است از نظر خلق آثار هنری گذشته تحول تازه ای با برخورداری از تاثیر سفال سازی چین، عثمانی و اروپایی به وجود آوردند. همچنین می توان ظروف سفالینه دوران صفوی را به گروه های مختلف سفالینه یکرنگ کرمان، سفالینه رنگارنگ مشهد تقسیم نمود.

دوره زندیه:

توجه داشته باشید که بعد از انقراض حکومت صفویه هنر و تمدن اروپایی و دنیای غرب و شرق تغییرات بسیاری در شیوه هنری کشور های کهن و شرقی از جمله ایران به وجود آمد و آفرینش هنرهای گوناگون به روش گذشته ادامه پیدا نکرد و پس از حمله افغان ها و انقراض سلسله صفویه نیز بیشتر کارگاه های سفالگری به فعالیت خود ادامه دادند و در این دوره از محبوب ترین انواع ظروف سفالینی می توان ظروف سفالی آبی و سفید را نام برد که با تغییر پایتخت از شهر اصفهان به شیراز در دوره زندیه و سپس به مشهد در دوره افشاریه و بالاخره به تهران در عصر قاجار مراکز سفالگری مهم و فعالی به این شهرها منتقل شدند. از دسته کارگاه های مربوط به سفالگری در دوره زندیه می توان به کارگاه های شهر اصفهان اشاره کرد که ساخت ظروف سفالی آبی و سفید، نقاشی زیر لعاب و رنگارنگ در آن مشهور است. در این دوره ساخت نوع جدیدی از ظروف سفالین با نقاشی و تزئین آبی متمایل به سیاه و تزئین مشبک با لعاب شفاف در شهر های مختلف از جمله نائین مرسوم گردید.

پیشینه کهن سفالگری در جهان

همچنین در ادامه پیشنهاد می شود که با کلیک بر روی لینک ها مقابل با مطالب انواع صنایع دستی ایران و همچنین دستورالعمل ساخت مجمسه سفالی نیز آشنا شوید.

منبع : آرگا


مطالب مرتبط
مطالب داغ
همچنین ببینید
مشاهده دیدگاه های این مطلب
دیدگاه های مطلب
۰ دیدگاه برای این نوشته

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *