همه چیز درباره زنبور عسل و آشنایی بیشتر با زندگی خارق العاده آن ها

عسل همیشه با عنوان یک نوع ماده غذایی سالم و طبیعی استفاده می شود. این ماده یکی از غذاهای اصلی است که خداوند صرفا آن را به عنوان غذا آفریده است. این ماده مقوی و غذایی به کمک زنبور عسل تولید می شود که در طب سنتی پر مصرف ترین دارو می باشد. در این مطلب قصد داریم با این حشره سودمند آشنا شویم.

آشنایی با زنبور عسل

زنبورهای عسل حشراتی پرنده هستند که اندازه ای در حدود ۱۵ میلی متر داشته و در حالت معمول دارای رنگ قهوه ای روشن هستند، اگر دقیق تر بخواهیم بگوییم زنبور عسل موجودی بیضی شکل و دارای نوارهای طلایی و قهوه ای می باشد. زنبورهای عسل گونه های متفاوتی دارند اما همیشه بین طیف رنگی تیره به روشن هستند و برخی از این زنبورها دارای بدن سیاه رنگی هستند. نوار های تیره و روشن روی بدن زنبورها بقای زنبور را هدف قرار می دهند، برخلاف گونه های دیگر زنبور که در زمان نزدیک شدن شکارچی و وجود خطر مخفی می شوند، آنهایی که رنگ روشن داشته و توانایی نیش زدن دارند به عنوان هشداری برای شکارچیان یا سارقان عسل عمل می نمایند. زنبور عسل یک حشره مفید برای انسان ها است که به رده دوبالان تعلق دارد، این موجودات خیلی قبل تر از انسان ها بر روی زمین وجود داشته و زندگی می کرده اند یعنی چیزی حدود ۱۵۰ میلیون سال قبل نیز این موجودات بوده اند و زاد و ولد می کرده اند اما موضوع این است که در گذشته این نوع زنبور زندگی اجتماعی نداشته و مثل سایر زنبورها و برخی از موجودات به صورت انفرادی زندگی می کرده اند و هر زنبور لانه مخصوص به خود داشته است. زنبورهای عسل امروزه در کندو زندگی می کنند و در آنجا متولد شده، کار کرده و خواهران و برادران خود را پرورش می دهند، همچنین مواد غذایی خود را در کندو انبار می نمایند. این موجودات نژادهای مختلفی دارند و دارای ساختمان بدنی پیچیده ای هستند.

آناتومی

ساختار بدن این موجودات بسیار پیچیده است که در ادامه با آن آشنا خواهیم شد:

• سر:

سر جلوترین قسمت بدن این موجودات است که شامل دو عدد چشم مرکب، سه عدد چشم ساده، دو عدد آنتن و دهان با خرطوم می باشد. چشمان بزرگ زنبور برای شناسایی زنبور نر از زنبور کارگر می باشد که این وظیفه بر عهده زنبور دار می باشد، به این دلیل که چشمان زبنور نر بزرگتر از بقیه بوده که از عقب سر به هم وصل می شوند اما این موضوع در زنبور کارگر و ملکه صدق نمی کند. آنتن های موجود در سر وظیفه بوییدن و لمس کردن را بر عهده دارند، همچنین خرطوم برای جمع آوری شهد از روی گل ها است که شهد را از راه دهان به کیسه عسلی هدایت می کند.

• سینه:

قسمت سینه این زنبور از سه حلقه کیتینی تشکیل شده است که چند عضو به آن متصل هستند. این اعضا شامل چهار عدد بال یا پر که دو عدد بالهای جلویی و دو عدد دیگر بال های عقبی می باشند، شش پا که جفت پاهای عقب دارای حفره هایی به نام سبد هستند که زنبور در طی فعالیت خود گرده های گل را با سبد خود به کندو حمل می نماید. سبدهای موجود در پای زنبور در نوع کارگر بزرگتر از نوع نر می باشند.

• شکم:

شکم زنبور در قسمت انتهایی بدن او قرار دارد که از ۶ حلقه کیتینی پشتی و ۶ حلقه شکمی تشکیل می شود. در قسمت انتهایی بدن مخرج به منظور دفع مدفوعات وجود دارد. از طریق مخرج زنبور می تواند خاری را از خود خارج سازد و نیش بزند. این خار در داخل بدن جای دارد. زنبورهای نر توانایی نیش زدن را ندارند زیرا نیشی در بدنشان وجود ندارد.

غدد موجود در بدن زنبور

در داخل بدن این موجودات غدد مختلفی وجود دارند که برخی از مهمترین آنها شامل موارد زیر می شوند:

• غده دوفور: غده دوفور در قسمت شکم زنبور کارگر وجود دارد که به عنوان غده های قلیایی شناخته می شوند این غده ها فقط در نوع ماده زنبورهای کارگر و ملکه وجود دارد و در زنبورهای نر دیده نمی شود.
• غدد بزاقی: این غدد  با نام غدد لوبیایی نیز شناخته می شوند. سیستم غده بزاقی شامل دو جفت غده خارجی می شود، یک غده در سر که همان غده بزاقی سر است و یک غده بزاقی در سینه. غده بزاقی سر و غده بزاقی سینه در شکل ظاهر پروتئین تفاوت دارند.
• غده بزاقی سر: همانطور که گفتیم این غده در سر زنبور قرار دارد. ترشح این غده در زمان لار بودن زنبور برای تنیدن تار به دور خود استفاده می شود و در زمان رشد و تبیدیل شدن به زنبور، نقش غده بزاق را دارد.
• غده شیری: غده شیری شامل یک جفت غده طولانی می شود که در دو طرف سر زنبور قرار دارند. فعالیت این غده ها به سن کارگران وابسته می باشد، این غدد ترشح غنی از پروتئین دارند، که ترشح این غده ها در زنبورهای کارگر همان ژل رویال می باشد.

• غدد فک پایین: این غده ها در ملکه بسیار بزرگ بوده و در زنبورهای کارگر تقریبا بزرگ و در زنبورهای نر کوچک هستند.
• غدد زیر آرواره ای: این غده ها مخصوص زبور ملکه می باشند که وظیفه شان ترشح مواد عطری یا فرومون است.
• غده بویایی: این غده ها به رنگ قرمز در زنبورهای کارگر وجود دارند که در برخی زمان ها ظاهر می شوند: وقتی که زنبور های کارگر برای هجوم بصورت خوشه ای شکل می گیرند، در کارگران جوانی که از پرواز بلند مدت بازگشته اند، در زنبورهای مزرعه رو منابع غذایی، وقتی که زنبورهای مزرعه رو برای بازگشت به کندو مشکل دارند، در زنبورهای کارگر از خود بی خود شده خارج از لانه، زنبورهای کارگری که در انتظار ملکه برای بازگشت از جفت گیری هستند، در زنبورهای گارگر زمان ورود به لانه کلنی های بدون ملکه، در زنبورهای کارگر در برخی موارد غیر طبیعی.
• غدد زهر: این غدد شامل کیسه زهر و غده زهر هستند.
• غدد موم: این غده ها از سلول های اپیدرمی اصلاح شده شکل گرفته اند. زمانی که غدد فعال می شوند سلول ها بزرگتر می شوند. ترشح این غده ها به صورت مایع است و باعث ایجاد مقدار زیادی موم می شود. موم به کمک پاهای پشتی به آرواره ها حرکت داده می شود. برای تولید یک کیلوگرم موم نیاز به ۴ تا ۸ کیلو عسل می باشد. این غدد در زنبورهای کارگری فعال هستند که در ۵ تا ۶ روز اولیه تولد با گرده تغذیه شده اند.

نژاد های معروف

در ادامه با نژادهای معروف زنبور عسل آشنا می شویم:

• زنبورهای  عسل سیاه:

این نوع زنبور در اصل به اروپای جنوبی تعلق دارد و بومی این منطقه می باشد اما در فرانسه، سوئیس، هلند و بلژیک و تا حدودی در انگلستان نیز وجود دارد. این نوع زنبور می تواند با خوردن غذای زیاد شرایط سخت زمستانی را تحمل نماید.

• زنبورهای عسل ایتالیایی یا طلایی:

این نوع زنبور زیستگاهش در شبه جزیره ایتالیا می باشد. و اندامی کوچک تر از زنبورهای عسل سیاه دارد. رنگ این نوع زنبور به طور معمول زرد مایل به قهوه ای می باشد که رنگ اصلی آنها به ویژه در زنبورهای نر می باشد به همین دلیل یه زنبورهای عسلی معروفند.

• زنبورهای عسل کارنیولان:

زنبورهای عسل کارنیولان در قسمت های جنوبی کوهای آلپ و شمال بالکان و همچنین دره دانوب یعنی در کشورهای اتریش، مجارستان، آلمان، رومانی و بلغارستان وجود دارند. این نوع زنبور در شکل ظاهری به زنبورهای نژاد ایتالیایی شباهت دارد. دارای رنگ بدنی خاکستری مایل به قهوه ای هستند و موهای کوتاه و کم پشت دارند. مهمترین ویژگی این نوع زنبور آرام بودن آن هاست به طوریکه این نژاد آرامترین نوع از زنبورها هستند.

• زنبورهای عسل قفقازی:

این نوع زنبورها همانطور که از نامشان مشخص است زیستگاه اصلی شان به کوه های قفقاز باز می گردد. این نوع زنبور دارای رنگ بدن خاکستری روشن می باشد که کمتر از سایر زنبورها نیش می زنند. این نوع زنبور به بیماری نوزما حساس بوده و به همین جهت از زمستان گذرانی برخوردار نیستند با وجود اینکه مصرف غذایشان در این فصل زیاد است.

• زنبورهای عسل ایرانی:

این نژاد بومی ایران می باشد و از لحاظ شکل ظاهر، سه حلقه اول شکم آنها سیاه رنگ است و باقی حلقه ها زرد متمایل به قهوه ای است. این نوع زنبور به نژاد نیش زن معروف هستند اما در ایرن غریزه نیش زدن آنها در حد معمولی است. (فواید نیش زنبور عسل) زنبورهای عسل ایرانی از لحاظ مواد غذایی بسیار قانع تر از سایر زنبورها هستند و در زمستان مصرف غذای کمی دارند و می توانند سرمای زمستان را به خوبی تحمل کنند.  رشد این زنبورها در بهار خوب بوده و در خرداد ماه به بیشترین میزان خود می رسد. از ویژگی های نامطلوب این زنبورها تمایل به غارتگری و تولید مثل زیاد می باشد.

رقص زنبورها

در رابطه با چگونگی ارتباط زبورهای عسل مزرعه رو با زنبورهای کارگر در مورد وجود یک منبع غذایی جدید دو نظریه وجود دارد: رقص زنبورهای عسل و بویایی آنها.

ارتباط زنبورها با هم در زبان رقص بر پایه ترکیب رقص و بویایی می باشد اما نظریه بویایی ادعا دارد که زبورها طرفا بر بوی گل ها متکی هستند. رقص زنبورهای عسل نقش مهمی در زنده ماندن آنها دارد. رقص این موجودات سالهاست که با عنوان بخشی از کلنی و از مهنترین روش ها برای یافتن غذا می باشد. رقص زنبورها در واقع راهی برای ارتباط بین آنهاست. دو نوع اصلی رقص برای زنبورهای عسل وجود دارد:

• رقص چرخشی: با توجه به اسم این رقص، حرکت در دایره می باشد. زنبورها از این حرکت برای نشان دادن منبع غذایی در فاصله کمتر از ۵۰ متری لانه استفاده می کنند.
• رقص جنباندن: این رقص در واقع الگویی ۸ ضلعی است که در آن زنبورها شکمشان را می جنبانند و برای موقیت غذا در فاصله های بیشتر از ۱۵۰ متر استفاده می گردد. فاصله دقیق ممکن است با طول مدت رقص رابطه مستقیم داشته باشد. رقص طولانی نشان از فاصله زیاد با غذا است. زنبورهای کارگر می توانند رقص خود را با جنباندن بدنشان در امتداد موفقیت عمودی خورشید نمایش دهند. درجه به راست یا چپ عمودی امتداد غذا را نشان می دهند. مثلا اگر زنبور ۳۰ درجه به عمود بچرخد یعنی غذا در زاویه ۳۰ درجه از لانه عمود به خورشید وجود دارد.

موادی که در بدن زنبورها ذخیره می شود

زنبورهای بهاری به دلیل عمر کوتاهشان نیازی به ذخیره غذا در بدن خود ندارند، آنها بعد از ۵ تا ۶ هفته زندگی کردن پیر شده و خواهند مرد. اما زنبورهای زمستانی یعنی آنهایی که از نیمه دوم تابستان به بعد متولد می شوند حدود ۸ ماه عمر می کنند و مسئولیت تغذیه لاروهای بهاری به عهده این زنبورهای زمستانی است، ملکه اولین تخم های خود را در اواخر زمستان می گذارد یعنی زمانی که خبری از گل و شهد در طبیعت نیست. زنبورهای زمستانی اتین موضوع را از قبل یش بینی کرده و برای مبارزه با آن از اولین روزهای بعد از تولد به میزان بالایی گرد گل می خورند تا چربی ها و مواد پروتئینی حاصل از آن در زیر پوستشان ذخیره شود. زنبورها از این مواد زخیره شده در اواخر زمستان و اوایل بهار برای تغذیه نوزادان استفاده می کنند تا زمانی که هوا گرم تر شده و شکوفه ها باز شوند.

رفتار زنبورهای عسل

زنبورهای عسل موجوداتی اجتماعی بوده و در کلنی ها زندگی می نمایند. در برخی موارد رفتارهای خشونت آمیزی از آنها در کلنی ها دیده می شود. در برخی موارد ملکه، ملکه های دیگر را به خاطر سلطه جویی از بین می برد و یا اینکه زنبورهای نر در هوای سرد از لانه خارج می شوند. درست است که زنبورهای عسل نقش زیادی در گرده افشانی دارند اما باید از دور بودن کندوها از منازل اطمینان داشته باشید زیرا امکان نیش زدن آنها وجود دارد.

کلنی و مسئولیت زنبورها

همانطور که گفتیم زنبورهای عسل اجتماعی هستند و در کلنی ها با جمعیت چند هزار نفری زندگی می نمایند. زنبورهایی که در کلنی زندگی می کنند در سه نوع ملکه، زنبورهای نر و کارگران نابارور ماده هستند. در هر کلنی تنها یک ملکه وجود دارد.  ملکه ها با زنبورهای نر جفت گیری می کند و کلنی های جدید را ایجاد می نمایند و تخم گذاری می کنند. ملکه تخم ها را در سلول های لانه می گذارد و وقتی که از تخم خارج می شوند که لارو شوند. هر ملکه قادر به گذاشتن ۲۰۰۰ تخم در روز می باشد. کارگران بالغ وظیفه پرستاری و تغذیه لاروها را به عهده دارند. لاروها ها حدود سه هفته با گرده و عسل تغذیه می شوند تا بالغ شوند. زنبورهای بالغ با دقت خود را از سلول های بسته شده خارج می نمایند. زنبورهای عسل نر قسمت کوچکی از کلنی هستند و فقط یک هدف یعنی جفت گیری با ملکه را دارند، زنبورهای نر بعد از جفت گیری می میرند. زنبورهای جوان کارگر از ترشح مایع غدد شکمی خود لاروها را تغذیه می کنند. کارگران بالغ مسئولیت حمل و نگهداری مواد غذایی جمع آوری شده به وسیله زنبورهای مزرعه رو را دارند.

روش تولید عسل به وسیله زنبورها

همانطور که میدانیم عسل محصول تغذیه زنبورها از گل ها می باشد. زنبورها عصاره قندی به نام شهد را به کمک زبانشان مکیده و در معده عسلی خود ذخیره می نمایند که جدا از معده غذاییشان می باشد.زمانی که بارگیری زنبورها کامل شود به سمت لانه باز گشته  و شهد را به وسیله دهانشان به زنبورهای کارگر انتقال می دهند، در ادامه زنبورهای کارگر شهد را به مدت نیم ساعت می جوند و به یکدیگر منتقل می کنند تا زمانی که کم کم به عسل تبدیل شود، بعد از آن زنبورها عسل را در لانه های مکعبی که با موم ساخته شده است انتقال داده و ذخیره می کند. عسل در این مرحله کمی رطوبت دارد به همین دلیل آن را با بالهایشان خنک کرده و خشک و چسبناک می کنند. بعد از آماده شدن عسل سلول هارا با کمک موم محکم می نمایند تا تمیز بماند. حدود هشت زنبور در کل طول عمر خود فقط یک قاشق چای خوری عسل تولید می نمایند. زنبورها همیشه بیش از نیازشان زنبور تولید می کنند.

محصولات تولیدی

زنبورهای عسل محصولات مختلفی تولید می کنند که شامل دو نوع خارج از کندو و داخل کندو می شوند. محصولات خارج از کندو شامل عسلک، عسل، بره، موم و گرد رویال می شود و محصولات داخل کندو نیز شامل موم، زهر زنبور و ژل رویال می شود.

• عسلک: زنبورها با مکیدن شیره درختان همان مراحل تولید عسل را انجام می دهند که به محصول پایانی عسلک می گویند.
• بره موم: این محصول از ترکیب شدن صمغ برخی درختان مثل نارون، شاه بلوط و … که به پای زنبورها می چسبند حاصل می شود و دارای خواص ضد میکروبی می باشد همچنین به شکل خمیری بوده و بوی مطبوعی دارند و رنگ آن از سبز تا قهوه ای تغییر می کند.
• گرده گل: این محصول اندام نر گیاه بوده که برای لقاح بر روی گل های ماده انتقال می یابد که بخشی از این انتقال را زنبورها بر عهده دارند.
• موم: موم ماده ای زرد رنگ و نرم بوده که زنبورها آن را تولید می کنند. این ماده مقاوم در برابر رطوبت بوده اما در برابر فشار مکانیکی و حرارت مقاومتی ندارد.

• زهر زنبور: از زهر این موجودات با عنوان دارو استفاده می شود. برخی از موارد استفاده از آن شامل استفاده در برخی داروهای ضد التهابی، طب سوزنی برای درمان آرتروز، مسکن درد و … می شود.
• ژل رویال: این ژل که در فارسی به آن شاه انگبین می گویند از غدد مغزی زنبورهای کارگر ترشح شده و برای تغذیه نوزادان زنبور می باشد.

محل زندگی زنبورهای عسل

این نوع زنبورها در تمام دنیا یافت می شوند، با این حال بیشتر آب و هوای گرمسیری و زندگی در مناطق جنگلی را ترجیح می دهند، ضمن اینکه می توان آنها را اغلب در باغ ها، جنگل ها، در بین درختان و هر مکان سرسبز که محصور شده با گل ها و گیاهان سبز باشد، جستجو کرد، توجه داشته باشید که زنبورهای عسل کندوهای خود را  در داخل درختان و یا در پوست آنها می سازند.

شکارچیان این زنبورها چه کسانی هستند ؟

همانطور که می دانید؛ زنبورهای عسل جثه کوچکی دارند، بنابراین می توانند شکارچیان زیادی داشته باشند؛ پرندگان، خزندگان، جوندگان و حشرات دیگر شکارچیان اصلی این زنبورها را تشکیل می دهند، همچنین عده ای از پستانداران نیز کندوهای زنبورهای عسل را تخریب می کنند، زنبورها مهارت دفاعی خاصی ندارند، بنابراین برای مراقبت و دفاع از خود پرواز می کنند یا نیش می زنند.

طول عمر زنبورهای عسل

طول عمر این زنبورها بسته به اینکه جزو کدام دسته از زنبورهای کندو هستند، متفاوت می باشد؛ زنبورهای نر کوتاه ترین عمر را دارند و بلافاصله بعد از بارور کردن ملکه می میرند، عمر زنبورهای کارگر به میزان کاری که انجام می دهند، بستگی دارد و بین ۴ تا ۶ هفته متغیر می باشد و ملکه بیشترین عمر را دارد، وی ۵ سال زندگی می کند، امروزه به دلیل آلودگی هوا و از دست رفتن زیستگاه مناسب برای این زنبورها، جمعیت آنها رو به کاهش می باشد و طول عمر آنها نیز کمتر شده است.

همچنین می توانید در لینک مقابل اطلاعات جامعی درباره پرورش زنبور عسل و نیز سایر حشرات بدست آورید

منبع : آرگا