ساز چنگ، یکی از ساز هایی است که صدای بسیار دل نشینی دارد و شما در اوایل یادگیری ساز پیانو می توانید از صدا هایی که با آن می توانید به صورت حتی مبتدیانه نیز ایجاد کنید، لذت ببرید. در واقع حتی ساده ترین آهنگ ها نیز اگر با چنگ نواخته شوند، بسیار دلنشین خواهند بود. در ادامه با آرگا همراه باشید.
معرفی ساز چنگ
ساز چنگ در زبان ایتالیایی و اسپانیایی Arpa، در زبان آلمانیharfe، در زبان فرانسه Harpe و در انگلیسی Harp می نامند. یک ساز زهی و تقریبا مثلثی شکل از جنس چوب افرا و گردو است که در اندازه های مختلف ساخته می شود؛ لذا تعداد سیم هایش می تواند از نوزده تا چهل و هفت باشد.
با توجه به قدمت ساز چنگ در تاریخ، در طول این سال ها این ساز در شکل های مختلفی با تعداد سیم های متفاوت وجود داشته به طوری که در ابتدا دارای چهار سیم، سپس یازده سیم و در دوران اسلامی به سی و پنج سیم رسیده است. چنگی که در اواخر قرون وسطی در اروپا غربی رایج شد به شکل مثلث بود و در سال هزار و هفتصد و بیست این ساز تکامل بیشتری یافت و پدال هایی را بر آن افزودند که بر قدرت نوازندگی ساز افزود.
ساز چنگ در سال هزار و هشتصد و ده توسط فردی به نام سباستین آرا تکمیل تر شد تا این ساز توانایی نواختن گام های کوچک و بزرگ را پیدا کند. از آن به بعد هم استفاده از این ساز در ارکسترها رواج یافت و به شکل امروزی رسید. همچنین بدنه چنگ ها که در ابتدا کمانی شکل بود، بعدها صاف شد و ساختاری محکم تر پیدا کرد.
چنگ در خاور نزدیک
منشا و پیدایش چنگ به میانرودان باز می گردد. نخستین چنگ ها در سه و هزار و پانصد سال پیش از میلاد در سومر پیدا شده اند. برخی از آنان در گورها و مقبره های سلطنتی «اور» که شهری باستانی در جنوب میانرودان و از شهرهای متمدن سومر و اکد بوده و هم اکنون یکی از مناطق باستانی پر ابهت در عراق به حساب می آید کشف شده است.
قدیمی ترین نقش و نگار های چنگ، در پرسپولیس ایران باستان مربوط به پانصد سال پیش از میلاد و در مصر مربوط به چهار صد سال پیش از میلاد دیده می شوند.شکوفایی ساز چنگ در سرزمین پارس ها همراه با نوآوری آن به سه هزار پیش از میلاد باز می گردد. در هزار و نهصد سال پیش از میلاد، ایرانیان چنگ های زاویه دار را به صورت عمودی یا افقی با جعبه ای از صدا در آوردند.
با آغاز تاریخ مرسوم، چنگ های تنومند زاویه دار و عمودی نقش برجسته ای نزد یونانیان داشتند و در دربار ساسانیان بسیار گرامی شمرده می شدند. در اواخر دوره ساسانیان، چنگ های زاویه دار مجددا طراحی و سبک ترشدند. ولی با آنکه بر ظرافت و زیبایی آنان افزوده شد، از استحکامشان کاسته شد.
در کتاب های فرهنگ کهن ایران باستان که مربوط به هزار و سیصد تا هزار و ششصد سال پیش از میلاد است، چنگ های با ظرافت بارها به تصویر کشیده شده اند.
در مهری گلین که بین سال های هزار و نهصد و شصت و یک تا هزار و نهصد و شصت و شش توسط «هلن جی کانتر» و «پناس پی دلو گاز» دو باستان شناس آمریکایی در چخامیش خوزستان یافته شد و مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد و دوران عیلامیان می باشد یک «نوازنده چنگ منحنی» را نشان می دهد و این چنگ «شش رشته » دارد.
نقش برجسته های «طاق بستان» نیز نوازندگان چنگ را نشان می دهد که در قایق برای شاه ساسانی که به شکارگاه آمده چنگ می نوازند. در دوره ساسانیان چنگ معروف ترین و محبوب ترین سازها بوده است و در شاهنامه فردوسی نیز از آن فراوان نام برده شده است.
نکیسا موسیقیدان معروف دربار خسرو پرویز در نواختن آن مهارت تام داشته است. در آثار طاق بستان در یک قایق پنج نوازنده چنگ نقاشی شده است. و در یک قایق که پادشاه در حال شکار است یک نوازنده که به احتمال قوی باربد می باشد، در حال نوازندگی است. چنگ در این زمان از «هفت رشته تا یازده رشته » مشاهده می شود.
چنگ هایی که در دوره های اخیر تاریخ بابل و آشور نقش شده از حیث شکل و طرز گرفتن و نواختن با چنگ های دوره های قدیم تفاوت بسیار دارد و بر تعداد سیم ها نیز افزوده شده است. جعبه صوتی این نوع چنگ گاهی مستقیم و بدون انحنا و در موارد دیگر منحنی بوده است.
طرز نواختن این ساز نیز تغییر کرده به این معنی که ساز چنگ را طوری می گرفتند که سیم ها تقریبا عمود بر زمین باشد. یعنی برخلاف قدیم، که میله چوبی به موازات زمین بوده، ولی سیم ها عمود برزمین نبوده است. نکته دیگر اینکه در نواختن این نوع چنگ زخمه بکار برده نمی شده؛ بلکه آن را با دست می نواختند و هر دو دست در نواختن آن دخیل بوده است.
سیم چنگ
سیم های چنگ اصولا از روده گوسفند و در اصوات بم از جنس فولاد ساخته شده اند. هر سیم یک صدای موسیقایی ایجاد می کند و همگی به موازات ستون ساز قرار گرفته اند. هر هفت سیم پی در پی، به رنگ های متفاوت ساخته شده و در هفت سیم بعد همین رنگ آمیزی عینا تکرار می شود.
سیم ها به فواصل دیاتونیک کوک می شوند. مجموعه هفت سیم از سیم های چنگ در حالت طبیعی خود نت های «دو بمل»، «می بمل»، «فا بمل»، «سل بمل»، «لا بمل»، «سی بمل» را حاصل می کنند، بدین ترتیب همه «ذو بمل» ها هم رنگ، تمام «ر بمل » ها نیز هم رنگ هستند و به همین ترتیب سایر سیم ها هم رنگ آمیزی یکسانی دارند. نت دو همیشه با رنگ قرمز و نت فا با رنگ آبی یا سیاه و سایر نت ها با رنگ سفید مشخص می شوند.
انواع ساز جنگ
به طور کلی چنگ ها را به چهار دسته ی کلی تقسیم می کنند:
- چنگ باستانی
- چنگ تزیینی
- چنگ سنتی
- چنگ ارکستری
و از لحاظ فرم و شکل ظاهری انواع متفاوتی دارند که برخی از آن ها عبارتند از:
- چنگ لیر
- چنگ ون کنار ساسانی
- چنگ کندوگ
- چنگ ون
- چنگ زاویه دار
- چنگ منحنی
ساختمان ساز چنگ
این ساز عبارتند از یک قاب مثلث شکل که ضلع عقبی، جعبه تقویت کننده صدای ساز، ضلع بالایی، به خطی منحنی که سیم ها بر روی آن ثابت می شوند، و ضلع جلویی، مانند ستونی استوار، نگهدارنده دو ضلع دیگر است. هر سیم یک صوت موسیقی حاصل می کند. تعدادشان حدود پنجاه هرتز، همگی به موازات ستون جلویی کشیده شده اند.
در انتهای تحتانی جعبه تقویت کننده (ضلع نزدیکتر به نوازنده ) جلوی پای راست چهار و جلوی پای چپ سه پدال قرار دارد.
هر یک از این پدال ها با فشار اول و لغزاندن آن به سوی شکاف اول، صدای تمام سیم های همنام (مثلا تمام دوبل ها یا ربمل…) را نیم پرده کروماتیک بالا می برد (یعنی «دو بمل» را تبدیل به «دو» می کند) و هرگاه پدال را باز هم فشار داده و در شکاف دوم گیر دهیم، نت مربوطه باز هم نیم پرده کروماتیک بالا می رود (یعنی نت «دو» تبدیل به «دو دیز» می گردد.) به این ترتیب به کمک هر هفت پدال می توان تمام نت های هارپ را دو بار، و هر بار نیم پرده کروماتیک بالا یا پایین برد.
چنگ های امروزی دارای سه قسمت متمایز :
ساز چنگ دارای سه بخش می باشد که شامل، گردن، ستون و جعبه طنینی است. زه ها از گردن ساز به موازات ستون ممتد و به جعبه طنینی متصل می باشند. چنگ را با فشار دادن کف دست بر روی سیم و یا لمس کردن و یا چنگ زدن به زه های آن به صدا در می آورند.
چنگ های دارای پدال
برخی از چنگ ها دارای پدال هستند که به آن ها Pedal harp می گویند. پدال چنگ ها دارای گستره صوتی شش ونیم اکتاو، وزن سی و پنج کیلو گرم، ارتفاع صد و هشتاد و پنج عمق یک متر و عرض پنجاه و پنج سانتی متر هستند. چنگ های دارای پدال معمولا چهل تا چهل و هفت سیم دارند.
این ساز دارای هفت پدال است که هر کدام وظیفه ی دیز یا بمل کردن یک نت را بر عهده دارد. هر پدال می تواند در سه حالت قرار بگیرد، در حالت بالا نت بمل اجرا می شود، در حالت وسط نت طبیعی اجرا می شود و در حالت پایین نت دیز اجرا می شود. توجه داشته باشید که در پدال هارپ سه سیم هیچ وقت دیز یا بمل نمی شوند که عبارتند از: زیرترین سیم (سل) و بم ترین سیم (دو) و سیم بعد از آن (ر).
چنگ هایی که پدال ندارند دارای یک بازو برای تغییر کلیدها هستند که قادر به کنترل فقط یک سیم در آن واحد هستند.
مزایای چنگ های دارای پدال
- قادر به تولید صداهای پر قدرت است و برای نوازندگی در ارکستر مناسب است.
- توانایی نواختن موسیقی جاز را دارد.
- برای نواختن قطعات کروماتیک مناسب است.
- نوازنده می تواند سریع کلیدها را عوض کند.
معایب چنگ های دارای پدال
- دارای وزن زیاد است. (بالای سی و پنج کیلو گرم)
- قیمت بالایی دارد.
چه تفاوتی بین چنگ های سلتیک و چنگ های بزرگی وجود دارد که در ارکستر دیده می شوند؟
چنگ های بزرگی که در ارکستر نواخته می شوند چنگ پدالی نام دارند؛ علت این نام گذاری به پدال هایی برمی گردد که برای این نوع ساز چنگ در نظر گرفته شده است و با پا نواخته می شوند. این پدال ها امکان تغییر کلید را برای نوازنده فراهم کرده اند.
در چنگ پدالی هفت پدال تعبیه شده است که هر پدال به یک نت متفاوت اختصاص دارد. زمانی که پدال نت دو جابه جا می شود تمام سیم های نت دو روی چنگ به حالت های به کار، دیز و بمل تغییر می کند.
چنگ پدالی
چنگ سلتیک بر خلاف چنگ پدالی، پدال ندارد. اما برای تغییر کلید ها بازو هایی دارد. این بازوها در آن واحد قادر به کنترل یک سیم از چنگ هستند. یعنی به طور مثال یک سیم می تواند بکار، دیز یا بمل باشد و نه هر سه ی آن ها.
فایده ی پدال های چنگ پدالی این است که نوازنده می تواند سریع تر کلیدها را تغییر دهد؛ به علاوه برای نوازندگی قطعات کروماتیک مناسب است. موسیقی جاز روی چنگ پدالی قابل نواختن است اما نواختن جاز با چنگ سلتیک حس و حال واقعی تری ایجاد می کند.
همچنین باید اشاره کرد که چنگ پدالی قادر به تولید صداهای پر قدرت تری است و اصولا برای نوازندگی در ارکستر مناسب است. و اما از معایب چنگ پدالی می توان به وزن زیاد آن و قیمت بالای آن اشاره کرد.
چنگ سلتیک
چنگ سلتیک برای ایجاد صدا های زیبا و نوازندگی موسیقی زیبا و دلنشین مناسب است. از نکات مثبت ساز چنگ سلتیک می توان به وزن کم آن اشاره کرد که در سایز بزرگ آن تقریبا نه تا یازده کیلو گرم است و در سایز کوچک وزنش به سه و نیم تا چهار و نیم کیلو گرم کاهش می یابد. البته وزنش بسته به جنس آن که از چوب باشد یا فیبر کربن تغییر می کند اما در کل ساز سبکی است. همچنین در مقایسه با چنگ پدالی قیمت بسیار پایین تری دارد.
طیف گسترده ای از ژنراهای موسیقی با چنگ سلتیک قابل نواختن است از جمله: پاپ، فولک، جاز، موسیقی بومی و سنتی.
چه مدت لازم است ساز چنگ را کوک کنیم؟
در مورد جواب این سوال یک لطیفه وجود دارد که می گوید: هر بیست دقیقه یک بار یا هر بار که نفر در را باز کند. البته که این لطیفه مبالغه دارداما لازم است هر چند روز یک بار چنگ را کوک کنید. همچنین در اثر تغییرات دما و رطوبت هوا هم (که مثلا می تواند در اثر تغییر مکان چنگ ایجاد شود) لازم است که ساز چنگ کوک شود.
هر چه فاصله زمانی بین دفعات کوک کردن کمتر باشد، ساز کمتر نیاز به کوک شدن دارد و به علاوه کوک کردن آن زمان کم تری صرف می کند. در حالت کلی می توان گفت ساز چنگ از جنس الیاف کربن نسبت به چوب کمتر نیاز به کوک شدن دارد. دلیلش این است که چوب در برابر تغییرات دما و رطوبت محیطی نسبت به الیاف کربن حساس تراست.
چه مدت یک بار لازم است سیم های ساز چنگ تعویض شوند و یا اینکه آسیب می بینند؟
لازم است که سیم های چنگ هر یکی دو سال یک بار عوض شوند.تقریبا بعد از یک بازه یک تا دو سال صدای تولید شده توسط سیم های چنگ شفافیت خود را از دست می دهند و حالت گرفتگی پیدا می کنند.
آسیب دیدن ساز چنگ تقریبا نادر است. ممکن است تنها چند سیم در سال پاره شوند که البته در مورد چنگ های ارزان و با کیفیت پایین رخ می دهد.
منبع : آرگا
