ساز سه تار، سازی با نوای غمگین از تارهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که بیشتر در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه نواخته می شود. این ساز با نام اوتار نیز شناخته می شود و این ساز از خانواده تنبور بوده است که امروزه به تار، نزدیک تر است.
همه چیز درباره ساز سه تار
شکل ظاهری این ساز مثل تنبور است البته با کاسه ای کوچکتر و چوبی. این ساز به خاطر ویژگی هایی صوتی و صدای ظریف همیشه بین صوفیان محبوب بوده و مورد توجه آنها است. در این مقاله به آشنایی هر چه بیشتر با این ساز محبوب می پردازیم.
تاریخچه سه تار
همانطور که گفته شد سه تار از خانواده تنبور بوده است. ولی حالا روش نواختن و شکل دسته بیشتر به تار شباهت دارد. سه تار در گذشته سه تار یا سیم داشته است ولی حالا از چهار سیم که دو تای آن به هم نزدیک است و با هم نواخته می شود تشکیل شده است. به آن دو سیم یا تار نزدیک به هم «بم» گفته می شود. صدای دو تار اولین بار در سال ۱۳۰۶ با اجرای پروانه ضبط شد. این ساز در نقوش مربوط به دوره ی ساسانی و قبل از آن به چشم می خورد. عمر این سال را بیش از ۱۰۰۰ سال تخمین زده اند که البته در طول زمان تغییراتی کرده است. سه تار در اواخر دوران قاجار جزه سازهایی بوده است که ردیف موسیقی ایرانی با آن نواخته می شده و در حالا به عنوان یک ساز مستقل ایرانی شناخته می شود.
اجزای سه تار
این ساز از دو قسمت اصلی کاسه و دسته است اما اجزاء دیگری نیز دارد که با آن آشنا می شویم.
سیم ها
سه تار از چهار سیم تشکیل شده که سیم اول از جنس فولاد و به رنگ سفید است که با نام «حاد» شناخته می شود قطر این سیم بین ۲۰ تا ۲۲ میکرون است. سیم دوم برنزی و زرد رنگ بوده با قطر ۲۲ تا ۲۵ میکرو و به نام «زیر» شناخته می شود. سیم سوم سه تار از جنس فولاد به رنگ سفید است که به نام «مشتاق» یا «زنگ» نام گذاری شده که قطر آن ۲۰ تا ۲۲ میکرون است. سیم آخر یعنی سیم چهارم از جنس برنز و به رنگ زرد با قطر ۳۵ تا ۴۰ میکرون که به نام «بم» شناخته می شود.
صفحه
قسمت رویی کاسه سه تار تخته ای نازک از جنس چوب قرار گرفته است که به آن صفحه می گویند. صفحه از سوراخ های تشکیل شده که برای خروج صدا هستند. معمولا دست راست نوازنده بر روی صفحه قرار می گیرد. البته برای افراد چپ دست برعکس است.
کاسه
کاسه ی سه تار گلابی شکل است و از کاسه ی تنبور کوچکتر بوده، اما از نظر ساختار به هم شباهت دارند. کاسه درازایی حدودا بین ۲۶ تا ۳۰ سانتی متر و پهنایی بین ۱۲ تا ۱۶ سانتی متر دارد. عمق کاسه حدود ۱۳ سانتی متر است. جنس کاسه معمولا از چوب گردو یا توت است که می تواند یک تراش از تکه چوبی باشد و یا ترک های جداگانه و به هم چسبیده باشد.
دسته
دسته قسمت دیگری از این است که پهنای ۳ سانتی متری و درازایی حدود ۴۰ تا ۴۸ سانتی متر دارد و قسمتی که گوشی ها در آن قرار دارند ۱۲ سانتی متر است. در برخی سازها برای زیباتر شدن و افزایش عمر ساز از استخوان شتر برای پوشانیدن دسته استفاده می کنند.
خرک ساز
خرک قطعه ای متحرک است که بر روی صفحه و به فاصله سه انگشت از انتهای کاسه قرار گرفته است. عرض خرک در سه تا ۵ تا ۶ سانتی متر و ارتفاع آن کمتر از ۱ سانتی متر استو جنس خرک چوبی است. سیم ها بعد از عبور از شیارهای روی خرک از دسته عبور کرده و به وسیله شیطانک به گوشی ها می رسند.
شیطانک
جنس شیطانک از استخوان یا پلاستیک بوده و کار آن هدایت و تقسیم بندی سیم ها در قسمت بالای دسته است.
سیم گیر
جنس سیم گیر در گذشته بیشتر از استخوان بوده که امروزه از چوب ساخته می شود. سیم گیر در بخش پایانی کاسه قرار دارد که برای نگهداری سیم ها استفاده می شود.
گوشی
سیم ها از یک سو به سیم گیر در انتهای کاسه و از سوی دیگر به گوشی های کوک شونده در انتهای دسته ساز بسته می شوند. با چرخاندن گوشی ها ساز را کوک می کنند.
پرده
پرده ها نخ های باریکی هستند که تقسیم بندی فواصل موسیقی را انجام می دهند. تعداد پرده ها ۲۶ عدد است و از جنس روده حیوانات یا ابریشم هستند و یکی از آنها قبل از شیطانک بسته می شود و فاصله آن با شیطانک در صدای سه تار تاثیر گذار است.
آشنایی با نحوه نواختن ساز سه تار
معمولا نوازندگان تار با نواختن سه تار نیز آشنایی دارند. سه تار به صورت افقی در حالت نشسته روی ران پا قرار می گیرد، طوری که دسته در طرف چپ و کاسه در سمت راست نوازنده باشد. نوازنده نوک انگشتان دست چپ را روی پرده های دسته حرکت می دهد و با ناخن های دست راست به سیم ها زخمه می زند. نواختن این تار به صورت ایستاده نیز انجام می شود.
منبع : آرگا