نقاشی سیاه قلم در نگارگری ایران قدمتی طولانی دارد و با شروع نگارگری در سده هفتم هجری این سبک هنری نیز مورد توجه قرار گرفت. اگر مایلید تا با تاریخچه سیاه قلم در ایران آشنا شوید پیشنهاد می کنیم با ادامه مطلب همراه ما باشید.
سیاه قلم در ایران چگونه شکل گرفت؟ مروری بر سیر تاریخی این هنر
یکی از سبک های هنری بصری که مورد توجه هنردوست های زیادی است، نقاشی سیاه قلم می باشد. تاریخچه سیاه قلم در نگارگری ایران دیرینه بوده و با آغاز نگارگری در سده هفتم هجری به عنوان یکی از فنون نگارگری مورد توجه قرار گرفت.
در این که معنی واژه سیاه قلم دقیقا چیست و این که سیاه قلم از چه زمانی و چگونه ترویج یافت اطلاعات موثقی وجود ندارد. احتمالا بتوان گفت واژه سیاه قلم از زمان استاد کمال الملک بیشتر باب شد. در آن زمان برخی شاگردان استاد از ذغال مل برای نقاشی کشیدن استفاده می کردند. در ادامه پیرامون تاریخچه سیاه قلم در ایران بیشتر صحبت می کنیم.
سیاه قلم و عبدالرحمن صوفی
سبک سیاه قلم از روش های نگارگری ایران می باشد که از ابتدای رواج نگارگری برخی از نقاشان به این سبک پرداختند و آثاری خلق کرده که امروزه جزو بازمانده های هنر نگارگری ایران محسوب می شود. ظاهرا پیشینه کاربرد نقاشی سیاه قلم در نگارگری ایران قدیمی تر از آن است که بتوان آن را به غرب نسبت داد.
در چین هم نقاشی سیاه قلم متداول بوده و اگر این سبک نقاشی در ایران را به تاثیرات چین نسبت دهیم احتمالا بیراهه نرفته ایم. قدیمی ترین اثری که تصاویر آن با سیاه قلم همراه شده نسخه ای از کتاب نجومی صورالکواکب و الثابته تالیف عبدالرحمان صوفی می باشد که در سال ۴۰۰ هجری کتاب آرایی شده و در کتابخانه بادلیان آکسفورد قرار دارد.
سیاه قلم و احمد موسی
سبک سیاه قلم با آغاز نگارگری ایران در قرن هفتم به یکی از فنون نگارگری تبدیل شد. از آثار سیاه قلم احمد موسی، نگارگر دربار سلطان ابوسعید ایلخانی چیزی بر جای نمانده اما از شاگردان او از جمله دوست محمد هروی امیر دولتیار گزارش شده که در فن سیاه قلم مهارت داشته است.
امروزه در موزه درختی برلین، طرحی از اسب در حال تاخت وجود دارد که با سیاه قلم کار شده و در آن رقم مشق میر دولتیار اشاره شده است. شمس الدین نیز از شاگردان احمد موسی بود که در زمان سلطان اویس جلایری زندگی می کرد.
در مجموعه موزه درختی برلین طراحی سیاه قلمی وجود دارد که به استاد شمس الدین منسوب است. در این طراحی درخت تنومندی همراه با شاخ و برگ پهن با پرنده ای روی آن و تخته سنگ و روباهی در کنار آن مشاهده می شود.
خواجه عبدالحی از اساتید نامور نگارگری ایران می باشد که از شاگردی در نزد استاد شمس الدین در دربار سلطان احمد جلایری زندگی و در کارگاه هنری کتابخانه او به کار پرداخت.
میرزا حیدر دوغلات در باب استادی استاد عبدالحی می نویسد: در صفای قلم و نازکی و محکمی بلکه در همه اوصاف تصویری مثل وی پیدا نشده است.از آثار بازمانده قلم سیاهی استاد عبدالحی تصویر دیوان شعر سلطان احمد جلایر شاگرد اوست. (محفوظ در گالری هنری فرید،واشنگتن)
این دیوان در بر دارنده ۷تشعیر با اسلوب سیاه قلم است که گاهی از رنگ نیز استفاده شده است. تیمور پس از فتح بغداد استاد عبدالحی را همراه هنرمندان دیگر به سمرقند اعزام کرد با حضور استاد عبدالحی در شرق ایران سنت اسلوب سیاه قلم از غرب ایران به شرق ایران منتقل شد و در مکتب هرات جلوه یافت. گفته نشده که استاد ولی الله از شاگردان استاد عبدالحی بوده اما از مکتب او چهره ها گرفته است. از هنرمندان دیگر مکتب هرات که در اسلوب سیاه‌قلم مهارت داشته است شاه مظفر فرزند منصور بدخشانی (میرمصور) را نام برده اند. میرزا حیدر دوغلات می‌نویسد:” شاه مظفر پسر منصور است. در زمان ابوسعید تیموری از وی بهتر نبوده است. وی در این فن استاد است. قلم نازک و باریک دارد که به غیر از شاه مظفر دیگر قلم هیچ کس به آن نازکی نیست. قلمی دارد در نهایت نازکی و صافی و ملاحت و پختگی که چشم بیننده خیره می ماند. در۲۴سالگی وفات کرد. در مدت عمر هشت مجلس تمام کرد و قلم سیاهی او در بعضی مردم یافت می‌شود. استادان این صناعت آن را به غایت عزیز می دانند.”
سیاه قلم و استاد محمد سیاه قلم
در مورد استاد محمد سیاه قلم نوشته های زیادی وجود دارد ولی هنوز هویت وی مبهم است. به نظر می رسد ایشان همان محمد بن محمود شاه خیام یا به بیان دیگر غیاث الدین محمد نقاش می باشد که توسط شاهرخ در کنار هیئت سیاسی به چین اعزام شد و ماموریت یافت دیده ها و شنیده ها را طی سفر ثبت نماید.
وی دو سفرنامه تهیه کرد یکی مکتوب که در اکثر تواریخ دوره تیموری به ثبت رسیده است. دیگری سفرنامه مصور که همان مرقعات مشهور و محفوظ موزه توپکاپی استانبول است که به آثار محمد سیاه قلم معروف است. وی در تبریز شاگرد استاد عبدالحی بوده و سبک سیاه قلم را از او می آموزد و در این زمینه چنان مهارتی پیدا می کند که اسلوب سیاه قلم کاملا به نام او تمام می شود و لقب سیاه قلم می گیرد.
سیاه قلم های استاد محمد سیاه قلم در اوج مهارت اجرا شده به طوری که نوع و ژانر خاصی در نگارگری ایران ایجاد کرده است. بعد از شروع سلسله صفوی و فتح هرات در سال ۹۱۶ هجری همه آثار هنری کتابخانه های سلطنتی هرات و هنرمندان در اختیار صفویه قرار گرفت.
بعد از این که طهماسب میرزا همراه اتابک خود حاکم هرات شد فعالیت هنری از سر گرفته شد و تحت حمایت صفویان واقع گشت. طهماسب میرزا از کودکی نزد بهزاد، سلطان محمد و آقا میرک اصفهانی و شاه محمود نیشابوری مشق خطاطی و نقاشی انجام داد.
ظاهرا یکی از روش هایی که ایشان فراگرفته اسلوب سیاه قلم می باشد که امروزه طرحی از وی بر جای مانده است. به این ترتیب نقاشی سیاه قلم از غرب ایران به شرق منتقل شد و در آن جا پخته شده و بار دیگر به غرب ایران با مرکزیت تبریز منتقل شد و در دور صفویه توسط شماری از هنرمندان پیگیری شد.
البته در این دوره سبک سیاه قلم کم کم جای خود را به سبک آب و رنگ کاری داد. در مجموع تاریخچه سبک سیاه قلم را همزمان با شروع نگارگری در ایران می دانند و این یعنی قرن هفتم هجری این اسلوب هنری در میان هنرمندان رایج شد.
همچنین در صورت تمایل برای آشنایی با تاریخچه خط بریل و تاریخچه سفالگری با کلیک روی لینک ها می توانید از این مقالات نیز بازدید کنید.
منبع : آرگا
