چوگان یکی از ورزش های قدیمی ایران به شمار می رود که در آن سوارکاران با چوب مخصوص این بازی، توپ یا گوی را به دروازه حریف هدایت می کنند. این رشته ورزشی از حدود ۴۰ سال پیش به رشته های ورزشی المپیک اضافه شد. در ادامه بیشتر با ورزش چوگان آشنا می شوید.
آشنایی با ورزش چوگان
چوگان یکی از ورزش های قدیمی ایران به شمار می رود که امروزه در سطح دنیا گسترش یافته و به اسم پولو شناخته می شود. این بازی در گذشته به خاطر حضور پر رنگ اسب در آن، عرضه ای جهت حضور سوارکاران و جنگاوران بود تا به این طریق استعدادهای سوارکاری شان را به نمایش بگذارند.
چوگان یک رشته تیمی محسوب می شود و در آن سوارکاران با چوب مخصوص این بازی، توپ یا گوی را برای ورود به دروازه حریف هدایت و دنبال می کنند. این رشته در گذشته بیشتر در دربار پادشاهان رواج داشت و فقط مختص ایران بود. اگرچه امروزه در سایر کشورها نیز رایج است.
از حدود چهل سال قبل چوگان به رشته های ورزشی المپیک اضافه شد و اکنون از سوی کمیته المپیک به عنوان ورزش جهانی شناخته می شود. با گذشت زمان ورزش چوگان در سایر کشورها نسبت به ایران جایگاه بهتری پیدا کرد و مورد توجه بیشتری قرار گرفت.
این ورزش مهیج و شادی بخش سلامت جسم و روح را ارتقا می دهد. چوگان به عنوان نخستین ورزش گروهی و تیمی در طی تاریخ به ثبت رسیده است. ورزشی که نماد زروآزمایی انسان ها علیه هم نیست بلکه بیشتر جنبه سرگرمی و تفریح دارد. این ورزش سنت فرهنگی ایران و قسمتی از میراث و هنر ایران زمین با قدمت ۳ هزار ساله می باشد.
چوگان را بازی شاهانه تلقی می کنند زیرا در گذشته محبوب پادشاهان بوده و درباریان به تماشای مسابقه چوگان می رفتند.
پیشینه چوگان
پیشینه بازی چوگان به ایران باستان باز می گردد. محققان عقیده دارند که سابقه این بازی در ایران به رام کردن اسب می رسد. ولی اسناد مکتوب، سابقه این ورزش در ایران را مربوط به سال ۵۲۵ قبل از میلاد مسیح می دانند. چوگان در زمان هخامنشیان در ایران اجرا می شد و در زمان پادشاهی داریوش اول در کشور هند رایج شد.
بازی چوگان در دوره حکومت ساسانیان جایگاه خاصی داشت. اهمیت این بازی در عهد پادشاهی اردشیر ساسانی در کتاب شاهنامه فردوسی به آشکار قابل مشاهده می باشد. جایگاه این ورزش تا پایان حکومت ساسانیان حفظ شد. در دوره حکومت بهرام پنجم ساسانی و دوره پادشاهی خسروپرویز، چوگان به اوج رسید.
در این دوران مسابقات زیادی ترتیب داده می شد که پادشاه و درباریان آن را تماشا می کردند. بعد از ورود اسلام به ایران، چوگان جایگاه اولیه اش را در عهد باستان از دست داد. ولی از بین نرفت. اشاره به چوگان در کتاب های شاعران دوره اسلامی مانند رودکی، ناصر خسرو، سعدی، و حافظ نمونه هایی از وجود این بازی در دوره اسلامی می باشند.
مغول بعد از حمله به ایران، تحت تاثیر فرهنگ ایران بازی چوگان را فرا گرفته و آن را در امپراطوری خود رواج دادند. گرایش کشورهای شرق آسیا به این بازی مربوط به این دوره می باشد. در دوره حکومت مغول، چوگان به طور جدی از جغرافیای ایران خارج و به قلمرو کشورهای دیگر وارد شد.
این بازی در عصر حکومت صفویه مجددا رایج شد. بررسی اسناد تاریخ نشانگر آن است که شاه عباس اول با انتقال پایتخت به اصفهان، میدان نقش جهان را با هدف برگزاری مسابقات چوگان تاسیس کرد. اروپاییان در این زمان، توسط کشور هند با ورزش چوگان آشنایی پیدا کردند. افسران انگلیسی هم در این زمان چوگان را فرا گرفته و آن را به کشورشان بردند.
گزارش شده دوره شاه عباس یکم صفوی، تنها دوره تاریخی پس از اسلام می باشد که بازی چوگان در ایران رایج شد. این ورزش بعد از حکومت صفویه اهمیتش را از دست داد. در زمان نادرشاه افشار ایران درگیر جنگ بود و امور فرهنگی کم رنگ شد. در زمان زندیه و قاجاریه نیز به بازی چوگان اهمیت چندانی نشد.
با شروع حکومت پهلوی دوباره بازی چوگان مورد توجه قرار گرفت. با وجود تلاش های بسیار برای توسعه این بازی ولی نتوانست جایگاه قبلی خود را به دست آورد و رایج شود. در دوره پهلوی اقداماتی برای ساخت مکان هایی جهت بازی چوگان بانوان هم صورت گرفت.
چوگان در ریشه پهلوی چوبگان گفته می شود. یعنی چوبی که سر کج داشته و در بازی استفاده می شود. دسته این چوب راست و باریک و سر آن مقداری خمیده و پهن است. در بازی چوگان از این چوب به منظور ضربه زدن به توپ و هدایت آن به دروازه حریف استفاده می شود.
اشکال بازی چوگان
همانطور که اشاره شد خاستگاه بازی چوگان ایران می باشد ولی امروزه در دیگر کشورها نیز انجام می شود. در برخی کشورها تغییراتی در شکل این بازی صورت گرفته از جمله:
چوگان کابویی
این نوع بازی چوگان در غرب آمریکا رواج دارد. در این بازی، بازیکنان سوار بر اسب شده و با چوب هایی که در دست دارند، توپی بزرگتر و سنگین تر از توپ های چوگان ایرانی را به سمت دروازه حریف هدایت می کنن. علاوه بر توپ، تفاوت دیگر این بازی با چوگان استاندارد در تعداد اعضای هر تیم بوده که شامل پنج سوارکار است.
چوگان مغولی
نوعی از بازی چوگان است که در مغولستان رایج بوده و آن را سوار بر غژگاو انجام می دهند. یاک یا غژگاو نوعی گاو است که موهای بلند و دم شبیه دم اسب دارد و در تبت، هیمالیا، افغانستان و مغولستان زیست دارد. غژگاوها اهلی بوده و در بازی چوگان مغولی به جای اسب مورد استفاده قرار می گیرند.
این بازی جذاب محبوبیت زیادی دارد و از بیست سال قبل به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری مغولستان به ثبت رسیده است.
چوگان با فیل
در کشورهایی مانند هند، تایلند، نپال و سریلانکا این نوع بازی چوگان رایج است. این ورزش که برای نخستین بار در اوایل قرن بیستم ابداع شد، سوار بر فیل و با چوبی بلندتر از چوب چوگان اجرا می شود. روی هر فیل دو نفر سوار شده که یکی مسئول راندن فیل بوده و دیگری وظیفه اعلام جهت حرکت به هدایت کننده و ضربه زدن به توپ را بر عهده دارد.
طریقه اجرای بازی چوگان
چوگان سریع ترین بازی جهان شناخته می شود زیرا در این بازی سوار بر اسب باید با سرعت ۶۰ کیلومتر بر ساعت توپ را دنبال کنند. در صورت جمع بستن سرعت توپ، چوب دست و اسب بیشتر از ۳۶۰ کیلومتر در ساعت سرعت ثبت می شود. این بازی ۴ رکن دارد. اسب، چوب دست، سوار و توپ.
کار اصلی با اسب بوده و بیشتر بازی به دوش آن است. در طی بازی توپ به سمت دروازه حریف رفته و اسب چوگان بایستی با هوش بالا توپ را دنبال کند تا آن را به دروازه حریف هدایت کند. اسب میدان دار مسابقه بوده و بایستی سرعتش را با سوار تنظیم و به موقع راه حریف را مسدود کند.
این بازی ۶۰ دقیقه با ۶ دور است که هر دور چوکه نام دارد. چوکه واژه قدیمی بوده و در شاهنامه فردوسی هم وجود دارد. زمان استاندارد هر چوکه ۷ دقیقه است. در پایان هر چوکه بازی متوقف شده تا تیم ها استراحت نمایند. اگر اسب در بین بازی زمین خورده تا حادثه ای روی دهد، بازی متوقف خواهد شد. هر بار که توپ به دروازه حریف وارد می شود زمین بازی هر دو تیم عوض می شود.
مشخصات زمین بازی چوگان
زمین این بازی مستطیل شکل بوده و اندازه آن از گذشته تاکنون تغییر یافته است. طول استاندارد میدان چوگان ۲۷۰ متر و عرض آن ۱۸۰ متر اعلام شده است. اگر در اطراف زمین تخته حاشیه به عنوان حریم زمین و مانع برای خروج توپ از زمین باشد طول زمین ۲۷۰ متر و عرض آن ۱۴۶ متر خواهد بود. در گذشته کف این زمین با سنگریزه پوشانده می شد ولی امروزه به جای آن چمن، خاک نرم یا خاک اره استفاده می شود.
تعداد بازیکنان
در بازی چوگان هر تیم ۴ بازیکن دارد. نفر اول نقش مهاجم را داشته و نفر دوم هم مهاجم است و هم به دفاع می پردازد. نفر سوم مهمترین بازیکن تیم بوده و ضد حمله است. نفر چهارم هم نقش دفاع را بازی می کند و وظیفه دور کردن توپ از دروازه را بر عهده دارد.
مدت بازی
مدت این بازی حدود یک ساعت است. و همانطور که اشاره شد هر یک ساعت به ۶ دور یا چوکه ۷ دقیقه ای تقسیم می شود. در بین هر یک از تایم ها، سه دقیقه استراحت در نظر گرفته می شود. این استاندارد در همه جا کاربرد نداشته و در کشورهای مختلف متفاوت است. در انگلستان این استاندارد رعایت می شود ولی در آرژانتین یا امریکا این بازی ۸ دور داشته و بین هر دور سه دقیقه استراحت لحاظ می شود. همچنین بازی بین دو نیمه ۵ دقیقه استراحت دارد.
قوانین بازی
هدف از این بازی وارد کردن توپ به دروازه رقیب است. اگر تیم رقیب توپ را به سوی دروازه بفرستد و توپ از پشت دروازه بیرون رود پرتاپ توپ به تیمی است که مورد حمله واقع شده است. اگر توپ توسط افراد همان تیم از پشت دروازه بیرون رود به تیم مقابل اجازه پرتاپ آزاد داده می شود.
پس از هر گلی که به حریف زده شود، توپ و داور در وسط زمین قرار گرفته و جای زمین بازی هر دو تیم تغییر می کند. اگر تیم ها در نتیجه بازی با هم برابر شدند، به آن ها وقت اضافی تعلق گرفته و اولین تیمی که در وقت اضافی گل را بزند، برنده است. هنگامی که بازیکن به سمت توپ در حال حرکت، بدود و توپ، سمت راستش قرار گیرد، اولویت با وی بوده و هیچ بازیکنی حق ایجاد مانع برای او را ندارد. مگر آنکه فاصله بازیکن معقول باشد و خطری برای او ایجاد نشود.
خطاها و جریمه های بازی چوگان
بازی چوگان دارای خطاهایی می باشد که در صورت انجامش، بازیکنان جریمه خواهند شد. اگر بازیکنی مسیر سوارکار در حال بازی را قطع سازد و جان وی را به خطر بیفتد، خطا اعلام می شود. اگر از سمت چپ و از طرف مخالف ضربه به توپ وارد شود هم خطا است.
در ضمن ضربه زدن به توپ یا نوعی از سوارکاری که به دیگر سوارکارها ضربه بزند و برای آن ها خطرساز باشد، درست نیست. از جمله جریمه های این بازی عبارت است از:
- ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری بدون حضور هیچ مدافعی تا فاصله ۲۷ متری که نقطه زدن ضربه به توپ باشد یکی از جریمه های این بازی است.
- اگر در این بازی خطای عمدی یا برخوردی خطرناک در نزدیکی دروازه حریف روی دهد، به جبران آن، یک گل برای تیم مقابل در نظر می گیرند.
- ضربه آزاد از فاصله ۲۷ متری در سمت مخالف دروازه و قرارگیری مدافعان در پشت خط دروازه جریمه محسوب می شود. در این مورد، مدافعان پس از زدن ضربه، حق دخالت در آن را دارند.
- ضربه آزاد از فاصله ۳۶ متری با شرایط مشابه هم یک نوع جریمه در بازی چوگان است.
- ضربه آزاد به توپ از وسط زمین جریمه محسوب می شود.
- جریمه بعدی حرکتی شبیه کرنر است که در طول آن، ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری دروازه زده شود با این شرط که مدافعان در فاصله ۲۷ متری زدن ضربه قرار بگیرند.
- ضربه آزاد از محل وقوع خطا، بدون حضور هیچ مدافعی تا فاصله ۲۷ متری از محل زدن ضربه از دیگر جریمه های این بازی است.
وسایل بازی
در قوانین چوگان برای این بازی اسب های با نژاد مختلف استفاده می شود. ولی افرادی که در این زمینه مهارت دارند مطلع هستند که اسبچه خزر خاص کشور ایران بهترین نژاد برای بازی چوگان به شمار می رود.
این حیوان که به اسب کاسپین هم مشهور است اکثرا در گیلان یافت می شود. اسب مذکور هوش بالا و تربیت پذیری خیلی خوبی دارد و رفتارش دوستانه بوده و عملکرد سریعی دارد. اسب کاسپین در رنگ های سفید، سمند، خاکستری، کرنگ و کهر وجود دارد. این نوع اسب قد کوتاهی دارد ولی به اسب های بزرگ شبیه می باشد.
گردن اسب کاسپین زیبا و قوس دار بوده و اندامش چشمگیر است. این اسب پوست نازک و لطیف با بال و دیم پرپشت دارد. در چوگان سوارکار علیرغم اسب مناسب به کلاه ایمنی مخصوص این بازی، دستکش، شلاق مخصوص با اندازه ۱۰۶ سانتی متر، چکمه سوارکاری بدون بند و زانوبند هم احتیاج دارد.
چوب چوگان از لوازم ضروری این بازی محسوب می شود. طول چوب برابر ۱۲ سانتی متر و انتهای آن استوانه ای شکل می باشد. برای ساخت چوب چوگان از چوب بید، بامبو و درخت خرمالو استفاده می شود. وزن توپ هم حدود ۱۲۷-۱۴۰ گرم است. بانداژ مخصوص حفاظت از ساق اسب برای جلوگیری از ضربه مستقیم چوب و توپ به پای آن و افسار مناسب به منظور کنترل بهتر حین مسابقه از سایر وسایل ضروری است.
در پایان همچنین پیشنهاد می شود برای آشنایی با ورزش تای چی و ورزش زومبا روی لینکها کلیک کنید.
منبع : آرگا
