تاریخچه کشاورزی و اولین محصولات کشت شده در جهان

پیش از شروع کشاورزی، انسان ها از طریق شکار کردن به تغذیه خود می پرداختند. پیشینه کشاورزی به ده هزار سال قبل باز می گردد. در این نوشتار با تاریخچه کشاورزی آشنا می شوید.

آشنایی با تاریخچه کشاورزی

تاریخچه کشاورزی از توسعه و زراعت انسان در فرایندهای تولید مواد غذایی، خوراک، فیبر، سوخت و سایر کالاها با پرورش منظم گیاهان و حیوانات حکایت می کند. پیش از توسعه کشت گیاهان، انسان ها با شکار کردن خود را تغذیه می کردند. دانش و مهارت یادگیری برای حفاظت از خاک و رشد گیاهان سبب پیشرفت جامعه انسانی شد. و به قبایل اجازه داد در نسل بعدی از خود تجربه ای از کشاورزی را به یادگار بگذارند.

شواهد باستان شناسی نشان داد که این تحولات ۱۰ هزار سال قبل یا بیشتر روی داده است. به علت کشاورزی، شهرها و روابط تجاری میان مناطق و گروه های مختلف مردم توسعه پیدا کرد و سبب پیشرفته بیشتر جوامع و فرهنگ های بشری گشت. کشاورزی در طول قرن های پیش و بعد از انقلاب صنعتی جنبه مهمی از اقتصاد را به خود اختصاص داده است. توسعه پایدار منابع غذایی دنیا بر بقای طولانی مدت گونه های گیاهی تاثیر می گذارد از این رو باید مراقب بود تا روش های کشاورزی با محیط زیست در هماهنگی باقی بمانند.

کشاورزی علم و هنر کشت گیاهان می باشد و مهمترین پیشرفت و دستاورد در ظهور تمدن بشر غیر مهاجر محسوب می شود. توسعه کشاورزی و پرورش گونه های اهلی توسط بشر سبب ازدیاد غذای موجود و شکل گیری شهرها گشت. کشاورزی متمرکز که بر پایه کشت تک محصولی می باشد در قرن ۲۱ بیشترین خروجی را شامل شده است. البته هنوز زندگی حدود ۲ میلیارد انسان به کشاورزی معیشتی وابسته می باشد.

عمده محصولات کشاورزی را می توان به صورت گسترده در گروه های غذایی الیاف، سوخت و مواد اولیه مثل لاستیک گروه بندی نمود. کلاس های غذایی شامل غلات، سبزیجات، میوه ها، روغن، گوشت، شیر، تخم مرغ و قارچ می باشد. بیشتر از یک سوم کارگران دنیا در بخش کشاورزی فعالیت می کنند که بعد از بخش خدمات است.

هر چند تعداد کارگران کشاورزی در کشورهای پیشرفته در طول قرن ها به میزان قابل توجهی کم شده است. اقتصاد کشاورزی برای رشد اقتصادی اهمیت شایانی دارد. در سال ۲۰۱۸ چهار درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی و در بعضی کشورهای در حال توسعه بیشتر از ۲۵ درصد تولید ناخالص داخلی را تشکیل داد.

هفتاد درصد مصرف آب شیرین به کشاورزی تعلق دارد و کشاورزی سبب ایجاد آلودگی و زباله های ناپایدار می گردد. یک سوم از مواد غذایی تولید شده در دنیا با از بین می رود یا به هدر می رود. در سال ۲۰۱۹ کشور چین با بیش از ۱۰۲۰ میلیارد دلار تولیدات کشاورزی؛ در رتبه نخست جهان قرار گرفت و ایران با ۴۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ رتبه ۱۱ جهان را به خود اختصاص داد. حال با این مقدمه در ادامه می خواهیم به تاریخچه کشاورزی در ایران بپردازیم.

پیشینه کشاورزی در جهان و ایران

از آنجا که تاریخچه و پیشینه کشاورزی به ۱۰ هزار سال قبل باز می گردد گستره وسیعی در دنیا دارد. اعتقاد بر این است که کشاورزی در مناطق مختلف چندین بار توسعه پیدا کرده است. که به نظر می رسد اولین آن در جنوب غربی آسیا بوده است. اشاره به شروط مطلق کشاورزی دردسر ساز بوده زیرا گذار از جوامع کاملا شکارچی در برخی نواحی هزاران سال پیش از اختراع نوشتن شروع شده بود.

شواهد انسان شناسی و باستان شناسی نشان می دهد در سایت هایی در سراسر جنوب غربی آسیا و آسیای شمالی از دانه های وحشی استفاده می کرده اند. حتی شواهد اولیه جهت کشت برنامه ریزی شده هم موجود است. دانه های چاودار با صفات خانگی از بافت های اپی پالئولیتیک در ابوهریره سوریه جمع شده است. ولی به نظر مس رسد این پدیده موضعی نشئت گرفته از کشت غرفه ها می باشد.

۸ محصول اصطلاحا بنیانگذار کشاورزی هستند. اول گندم زردچوبه و گندم سیاه، بعد جو، نخود فرنگی، عدس، سس تلخ، نخود جوجه کتان و کتان. این هشت محصول کم و بیش به صورت همزمان در شام روی می دهد. هر چند اتفاق نظر بر این است که گندم نخستین محصولی است که در مقیاس قابل توجهی مورد کشت و برداشت قرار گرفته است.

توسعه کشاورزی سبب افزایش جمعیت بشر نسبت به جمعیت در شرایط شکارچی/ گردآورنده شد. کشاورزی به صورت مستقل در قسمت هایی از کره زمین شروع شد که دامنه متنوعی از گیاهان را شامل می شد. دست کم ۱۱ ناحیه جدا در دنیای قدیم و جدید به عنوان مرکز تنوع یا مرکز مبدا شناخته شده هستند.

دانه های وحشی از حدود ۱۰۵ هزار سال قبل جمع آوری و به عنوان خوراک مورد استفاده قرار گرفتند. در قرون وسطی نیز در دنیای اسلام و در اروپا، کشاورزی با تکنیک های کشت جدید و کشت محصولات نو متحول شد. از جمله معرفی برنج، شکر، کتان و درختان میوه مانند پرتقال به اروپا توسط آندلس.

بعد از سال ۱۴۲۹ محصولات دنیای جدید مثل ذرت، سیب زمینی، گوجه فرنگی و .. به اروپا برده شد و محصولات دنیای قدیم شامل گندم، جو، برنج، شلغم و جانوران اهلی مانند گاو، گوسفند و اسب و بز به امریکا ارسال شد. آبیاری، تناوب زراعی و کوددهی با انقلاب کشاورزی انگلستان از قرن ۱۷  به بعد متحول شد که رشد جمعیت را به همراه داشت.

از سال ۱۹۰۰ به بعد بهره وری کشاورزی در کشورهای توسعه یافته و تاحدودی کشورهای در حال توسعه به علت مکانیزه شده و جایگزینی ماشین آلات کشاورزی با نیروی انسانی و ضمنا استفاده از کودهای شیمیایی، سموم کشاورزی و زادگیری گزینشی به صورت چشمگیری ارتقا پیدا کرد.

ایران جزو نخستین کشورهای دنیاست که کشاورزی و زراعت آن تاریخچه ای دیرینه دارد. انسان اولیه برای نخستین بار در فلات ایران به کشت و آبیاری و پرورش دام مشغول شده و مهاجرت آریایی ها بیشتر برای یافتن چراگاه های جدید نبوده بلکه در جستجوی زمین های بهتر برای کشاورزی و به نوعی مهاجرتی دهقانی بوده است.

حفاری های حوالی کاشان نشان می دهد که حدود ۶ هزار سال قبل ایرانی ها دارای سامانه کشاورزی پیشرفته ای بوده اند. در حفاری هاو همچنین تحقیقات صورت گرفته در نقاط مختلف کشور مشخص شده که ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد، درخت را در کاشان، دامغان و ری به صورت مشابهی نقاشی می کرده اند، از این رو آن زمان از نظر باغبانی بین نقاط متعدد کشور ایران رابطه ی وجود داشته است.

آیین زرتشت به کشاورزی بسیار اهمیت داده و در اوستا آمده که سومین جایی که زمین خیلی شادمان است جایی است که افرادی از خداپرستان بیشترین غله را کشت نموده و بیشترین گیاه و میوه کاشته شود. در ادامه به تاریخچه کشاورزی ایران در ادوار مختلف پرداخته می شود.

• دوره هخامنشی

در دوره هخامنشی در قرن اول قبل از میلاد، ایرانی ها همه درخت های میوه ای که در یونان مورد کشت بوده به جز زیتون را می کاشتند. گزنفون به نقل از سقراط بیان کرده که در دوره هخامنشی باغ هایی در ایران بوده است که به آن ها پاردایس یا پردیس اطلاق می شده است. که به معنای بهشت در زیان اروپایی می باشد.

در آنجا درختان از لحاظ اندازه با یکدیگر برابر و روی خطوط موازی کشت می شدند و توسط چرخ چاه های سترگی که گاو آن را می چرخاند، تحت آبیاری قرار می گرفتند. از میوه های دوره هخامنشی می توان به خرما، انگور و زیتون اشاره کرد.

• دوره ساسانی

با حمله اسکندر کشاورزی ایران رو به زوال رفت و بیشتر مزارع نابود شدند. این وضع تا به حکومت رسیدن اردشیر بابکان ادامه پیدا کرد. تاریخچه کشاورزی در دوره ساسانی حاکی از آن است که در این زمان به بازسازی قنات ها و تشویق و گسترش کشاورزی، باغبانی و دامپروری پرداخته شده است. پتروشفسکی در کتابش به کشت انواع میوه در دوره ساسانی همچون سیب، انگور، پرتقال، سنجد، بادام، زردالو، پسته، توت، گلابی، لیمو، انار، فندق، هلو، خرما، به، گردو و شاه بلوط و انواع سبزی مانند تره تیزک، خیار، نرگس، تره، گشنیز، گل همیشه بهار، گل سرخ، لاله ؛، بنفشه و گل زعفران اشاره نموده است.

• دوره حکومت اعراب

در دوره حکومت اعراب کشاورزی مجددا تضعیف شد که از عوامل این موضوع می توان به تخریب زیرساخت های آبیاری به علت عدم رسیدگی به تاسیسات آبی و تخریب زمین های کشاورزی به دلیل چرای دام های اعراب اشاره نمود. با تسلط اعراب بر ایران ، نظام اقتصادی که تا این دوره بر ایران حاکم بود، متحول شد.

اعراب طبقات اجتماعی را تغییر داده و سبب شدند تا افراد به دولت مالیات کمتری بپردازند در نتیجه درامد دولت کاهش پیدا کرد. تاثیر دیگر هجوم اعراب مهاجرت قشرهایی بود که اسلام را قبول نکرده بودند. این افراد همراه با خود امکانات مالی و تولیدی را که ذخیره کرده بودند ، بردند.

• دوران عباسیان، طاهریان و دیلمیان

در بررسی تاریخچه کشاورزی این دوران آمده که در دوره خلافت عباسیان و بعد از آن در زمان حکومت های محلی کشاورزی با پیشرفت همراه شد. در دوران طاهریان قانونی برای بهبود وضع آبیاری و افزایش محصولات کشاورزی تصویب شد اما این کار زیاد دوان نیاورد و با مرگ طاهر ذوالیمینین پایان یافت و به علت کوتاه بودن این دوره کشاورزی با تغییرات مطلوبی همراه نشد.

در دوره دیلمیان، باغبانی ایران بسیار توسعه پیدا کرد و برای اولین بار پرورش مرکبات در اطراف دریای خزر شروع شد. در این دوره بعضی از انواع سبزی مانند گل کلم و مارچوبه به میزان فراوانی در ایران تحت کشت قرار گرفت ولی بعدها کشت آن منسوخ گردید.

• دوره مغول

به دلیل یورش مغول ها، در این دوره کشاورزی ایران از رونق باز ماند و این وضع همچنان ادامه یافت تا که غازان خان تیموری در اواخر قرن هفتم و ابتدای قرن هشتم قمری کشاورزی را توسعه بخشید. در قلمرو وی انواع درختان میوه و سبزیجات در همه نواحی کشت می شدند و باغبانی آن چنان رونق یافت که از اصفهان انواع میوه به هندوستان و آسیای صغیر و از کرمان خرما به دیگر کشورها صادر می شد.

در این دوره اقلید و سورمق مرکز تولید برگه زردآلو و خراسان نواحی باارزشی جهت پرورش اقسام میوه به شمار می رفت. از هنگام ورود غازان خان در سال ۷۰۰ هجری قمری کتابی به اسم کتاب در علم فلاحت و زراعت که نویسنده آن ناشناس می باشد، به جا مانده است که در سال ۱۳۲۳ هجری قمری توسط عبدالغفار نجم الدوله با چاپ سنگی انتشار یافته است.

در این کتاب درباره نگهداری بذرها، غلات و این که کدام درخت و گیاه با بذر می رید و کدام را باید به شکل نهال کاشت و در ضمن خواص انگور و سایر درختان میوه و بی ثمر، اقسام گیاهان زینتی و کودها صحبت شده و به هر گیاه یک فصل اختصاص داده شده است.

• دوره صفوی

با شروع حکومت صفوی، مجددا کشاورزی ایران رونق یافت. اگر چه با همه تلاش ها، به رونق پیش از حمله مغول نرسید. در این دوران در همه نقاط کشور، درخت های میوه بخصوص زردآلو، به، بادام، انگور و انار کشت می شده است. کشت خرما در خوزستان، سیستان ، فارس و کرمان صورت می گرفته و خرمای ایران بخصوص خرمای جهرم بهترین خرمای دنیا محسوب می شد و میزان فراوانی از آن به هند صادر می شد.

کشت زیتون و مرکبات در مازندران و خوزستان رایج بوده و در این دوره خرمای کرمان، انار یزد، پیاز خراسان، پرتقال مازندران به خارج صادر می شده است. از دوره صفوی کتاب های کشاورزی گوناگونی به جا مانده که مهمترین آن ارشاد الزراعه تالیف فاضل هروی در سال ۹۲۱ هجری قمری می باشد که در سال ۱۳۲۳ هجری قمری توسط عبدالغفار خان نجم الدوله با چاپ سنگی انتشار شده است.

• دوره قاجار

پس از صفویان حکومت ها هریک بر حسب قدرت و ضعف شان اثراتی روی کشاورزی ایران داشته اند که در مجموع اثرات منفی بیشتر بوده است. اولین جنبش به سمت کشاورزی نوین در زمان حضور امیر کبیر صورت گرفت. وی با وارد کردن اقسام بذرهای اصلاح شده با کارشناس های خارجی نیز قراردادهایی منعقد نمود و کشاورزی ایران به سمت پیشرفت متمایل شد.

در ابتدای قرن ۱۴ هجری قمری با تاسیس نخستین مدرسه کشاورزی ایران به اسم مدرسه فلاحت مظفری و ورود سیب زمینی و اقسام نهال های میوه به ویژه سیب و گلابی از خارج، باغبانی ایران توسعه بیشتری پیدا کرده و در ادامه با ایجاد مدارس متوسطه،؛ عالی و دانشکده های کشاورزی و موسسات اصلاح و تهیه بذر و نهال و … وضع کنونی ایجاد شد.

• دوره پهلوی

محمد رضا پهلوی تصمیم گرفت با اجرای اصلاحات اراضی در زمینه کشاورزی تحولی اساسی ایجاد کند. بر اساس این طرح مصوب شد تغییرات اساسی در میزان و نحوه مالکیت اراضی بخصوص اراضی کشاورزی و مراتع به  جهت افزایش بهره وری عمومی جامعه ایجاد شود و زمین های کشاورزی میان اهالی ۱۸ هزار روستایی تقسیم گردد.

• جمهوری اسلامی

همانطور که می دانید اکنون ایران در زمینه باغداری و کشاورزی به ویژه بعضی محصولات رتبه های بالایی دارد. مطابق آمار سال ۲۰۰۷ ایران در زمینه تولید خیار، بادام، گیلاس، انجیر، پسته، گردو، زردآلو، خرما، نخود، و هندوانه در رتبه های کمتر از ۵ جهان قرار دارد.

از همراهی شما سپاسگزاریم. در صورت تمایل برای اطلاع از تاریخچه آشپزی و تاریخچه نخ ریسی روی لینک ها کلیک کنید.

منبع : آرگا