کودهای شیمیایی با وجود نقش مؤثری که در افزایش تولید محصولات کشاورزی ایفا کرده اند، در طول زمان پیامدهای زیان باری برای محیط زیست، سلامت انسان و پایداری خاک به همراه داشته اند. استفاده بی رویه و ناآگاهانه از این نوع کودها باعث بر هم خوردن تعادل طبیعی اکوسیستم ها، آلودگی منابع آب، کاهش حاصلخیزی طبیعی خاک و ورود مواد سمی به زنجیره غذایی شده است. در این مقاله همه چیز را در مورد مضرات کودهای شیمیایی توضیح خواهیم داد.
از مضرات کودهای شیمیایی چه می دانیم؟
کودهای شیمیایی، یکی از ارکان اصلی کشاورزی مدرن به شمار می روند. این ترکیبات که عمدتاً از عناصر نیتروژن، فسفر و پتاسیم تشکیل شده اند، به منظور تأمین سریع و مستقیم مواد غذایی برای گیاهان مورد استفاده قرار می گیرند. با این حال، استفاده گسترده و مداوم از این کودها، پیامدهای منفی و جبران ناپذیری برای محیط زیست، سلامت انسان و پایداری منابع طبیعی به همراه داشته است. در این بخش به مضرات کودهای شیمیایی در ابعاد مختلف اشاره می کنیم.
آلودگی منابع آب
یکی از مهم ترین پیامدهای استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی، آلودگی منابع آبی سطحی و زیرزمینی است. بخش زیادی از کودهای نیتروژنی و فسفاته پس از پاشیده شدن روی زمین به دلیل بارندگی یا آبیاری بیش از حد وارد رودخانه ها، دریاچه ها و سفره های آب زیرزمینی می شوند. این امر باعث افزایش غلظت نیترات و فسفات در آب ها شده و پدیده ای به نام یوتریفیکاسیون یا تغذیه گرایی بیش از حد را ایجاد می کند. در این پدیده، رشد بی رویه جلبک ها منجر به کاهش اکسیژن محلول در آب می شود که در نهایت مرگ آبزیان و برهم خوردن تعادل اکوسیستم های آبی را به دنبال دارد. علاوه بر این ورود نیترات به منابع آب آشامیدنی خطری جدی برای سلامت انسان ها به شمار می رود؛ زیرا می تواند باعث بروز بیماری هایی چون سندرم کودک آبی و سرطان های گوارشی شود.
خطر برای سلامت انسان
با باقی ماندن بقایای کودهای شیمیایی در محصولات کشاورزی، انسان ها در معرض مصرف ترکیباتی قرار می گیرند که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم برای سلامتی زیان بار هستند. نیترات ها، به ویژه در سبزیجات برگ دار مانند اسفناج و کاهو، از طریق تبدیل به نیترات در بدن می توانند باعث بروز سرطان معده و اختلالات خونی شوند. همچنین احتمال افزایش بیماری های مزمن مانند دیابت نوع ۲، مشکلات کبدی و کلیوی، ناباروری و ناهنجاری های ژنتیکی در مناطق پرمصرف کودهای شیمیایی وجود دارد. کارگران کشاورزی نیز در معرض تماس مستقیم با این مواد قرار دارند و ممکن است دچار مسمومیت های حاد یا مزمن شوند.
کاهش تنوع زیستی
قبل از آماده سازی زمین کشاورزی باید بدانید مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی تأثیر مستقیمی بر اکوسیستم های زراعی و طبیعی دارد. یکی از آسیب های مهم در این زمینه، کاهش تنوع زیستی در سطح خاک و در محیط های اطراف مزارع است. کاهش جمعیت حشرات مفید، کرم های خاکی، قارچ ها و باکتری های سودمند که در تجزیه مواد آلی و حفظ تعادل خاک نقش دارند، موجب برهم خوردن چرخه های طبیعی شده و مقاومت مزارع در برابر آفات و بیماری ها را کاهش می دهند. همچنین ورود عناصر شیمیایی به زنجیره غذایی می تواند حیات وحش و پرندگان منطقه را با خطر مواجه کند.
فرسایش و تخریب خاک
کودهای شیمیایی، به خصوص در صورت استفاده مکرر و بدون تناوب با کودهای آلی، باعث تضعیف ساختار خاک می شوند. این مواد می توانند میکروارگانیسم های مفید خاک را نابود کنند و فعالیت بیولوژیکی خاک را کاهش دهند. در نتیجه، خاک با گذشت زمان حاصل خیزی خود را از دست داده و به بستری ضعیف و بی جان برای رشد گیاه تبدیل می شود. همچنین افزایش شوری خاک در اثر مصرف زیاد کودهای پتاسیمی و نیتروژنی از دیگر مشکلات شایع است که باعث کاهش جذب آب توسط ریشه ها و افت محصول می شود. این شرایط می تواند منجر به ترک کشاورزی در برخی نواحی و افزایش بیابان زایی شود.
اثر منفی بر کیفیت محصولات کشاورزی
کودهای شیمیایی با آن که در کوتاه مدت باعث افزایش تولید می شوند، اما کیفیت محصولات به‌دست آمده در مقایسه با کشاورزی ارگانیک پایین تر است. بسیاری از مطالعات نشان می دهند که میوه ها و سبزیجاتی که با استفاده از کودهای شیمیایی رشد یافته اند، دارای مقادیر کمتری از مواد مغذی مانند ویتامین ها، آنتی اکسیدان ها و مواد معدنی هستند. همچنین طعم و بوی این محصولات در بسیاری موارد مصنوعی تر از محصولات طبیعی است. این مسئله در بازارهای صادراتی نیز مطرح است و می تواند بر ارزش اقتصادی محصولات تأثیر منفی بگذارد.
تأثیر بر تغییرات اقلیمی
کودهای شیمیایی، به خصوص آن هایی که دارای نیتروژن هستند، در فرآیند تولید و مصرف، منبع مهمی برای انتشار گازهای گلخانه ای به شمار می روند. یکی از این گازها، اکسید نیتروژن است که اثر گلخانه ای آن حدود ۳۰۰ برابر بیشتر از دی اکسید کربن است. آزاد شدن این گاز از خاک های کشاورزی باعث تشدید پدیده گرمایش زمین می شود. همچنین تولید صنعتی کودهای شیمیایی نیازمند مصرف بالای انرژی و منابع سوخت های فسیلی است که خود از عوامل تغییرات اقلیمی محسوب می شود.
افزایش وابستگی ژنتیکی گیاهان به کود
تحقیقات نشان می دهد که نسل های جدید گیاهانی که به طور مداوم با کودهای شیمیایی تغذیه شده اند، از نظر ژنتیکی تمایل کمتری به فعالیت های طبیعی جذب مواد مغذی از خاک نشان می دهند. این یک فرآیند خطرناک و طولانی مدت است که به کاهش توان ژنتیکی گیاه برای بقا در شرایط طبیعی منجر می شود. در نتیجه، در صورت حذف یا کم شدن کودهای شیمیایی، گیاه عملکرد مناسبی از خود نشان نمی دهد.
تضعیف ارزش درمانی گیاهان دارویی
در مناطقی که گیاهان دارویی با هدف صنعتی یا تجاری کشت می شوند، استفاده از کودهای شیمیایی ممکن است غلظت ترکیبات فعال گیاه را کاهش دهد. موادی که خاصیت دارویی دارند، تحت تأثیر کیفیت خاک، نوع تغذیه و شرایط رشد گیاه قرار می گیرند. وقتی رشد گیاه به صورت مصنوعی و سریع انجام شود، تولید این ترکیبات کاهش یافته و ارزش دارویی محصول افت پیدا می کند. این موضوع از دیدگاه داروسازی گیاهی و طب سنتی بسیار اهمیت دارد.
افزایش مقاومت آفات به سموم
یکی از عوامل مؤثر در رشد گیاه استفاده مکرر از کودهای شیمیایی است، اما این حالت گاهی باعث جذب بیشتر آفات به مزرعه می شود. در نتیجه کشاورز برای حفظ عملکرد مجبور به استفاده بیشتر از سموم می شود. این روند، نوعی چرخه معیوب ایجاد می کند که در آن، آفات نیز به تدریج نسبت به سموم مقاوم تر می شوند. بنابراین مصرف کود به طور غیر مستقیم در افزایش مصرف سموم، تقویت مقاومت آفات و ساخت کود کمپوست نقش دارد.
کاهش روحیه کشاورزی بومی و سنتی
وابستگی به کودهای شیمیایی، به خصوص در کشاورزی صنعتی، موجب بی توجهی به دانش بومی و روش های سنتی مدیریت خاک و تغذیه گیاه شده است. این روند، نسل جدید کشاورزان را از آموختن روش های سنتی مانند استفاده از کود دامی، تناوب زراعی و کشاورزی حفاظتی دور نگه می دارد. در نهایت، فرهنگ کشاورزی بومی به حاشیه می رود و جای خود را به کشاورزی مبتنی بر خرید مواد مصرفی گران قیمت می دهد.
منبع : آرگا
