راه آهن در قرن ۱۸ میلادی در بریتانیا ایجاد شد و سریعا در تمام دنیا گسترش پیدا کرد. پیدایش راه آهن را می توان جزو عظیم ترین تحولات تاریخ بشر تلقی کرد، زیرا تأثیر چشمگیری بر زندگی افراد داشته است. در تمام طول تاریخ افرادی بودند که در برابر گسترش خطوط راه آهن از خود مقاومت نشان می دادند، امروزه پیشرفت های سیستم حمل و نقل ریلی آن را به یکی از مهم ترین شیوههای جابجایی مسافر در سراسر جهان تبدیل کرده است. در این مقالهقصد داریم به بررسی تاریخچه راه آهن می پردازیم.
تاریخچه راه آهن در جهان
با نگاهی به تاریخچه راه آهن متوجه می شویم که در سپتامبر سال ۱۸۲۵ میلادی نخستین قطار مسافری که با لکوموتیو حرکت می کرد مسیر ۳۹ کیلومتری بین شهرهای دارلینگتون و استاکتون را در انگلیس طی کرد. شاید برای شما نیز جالب باشد این قطار با قدرت بخار حرکت می کرد و سرعت خوبی داشت. این لکوموتیو که بر روی ریل حرکت می کرد هر روز پیشرفته تر و جدیدتر می شد تا جایی که در سال ۱۹۱۳موتور دیزلی جایگزین ماشین های بخار شد. به خاطر این پیشرفت ها، خطوط راه آهن در حال پیشرفت بودند و اقدامات گوناگونی برای ساخت مسیرهای ریلی در دنیا سرعت گرفت.
در کشور آمریکای شمالی در سال ۱۸۳۰ راه آهن چارلستون – گوستا ساخته شد و دو سال بعد راه آهن سنت اتین لیون در فرانسه ایجاد شد. آلمان در سال ۱۸۳۵ قسمتی از راه آهن نورنبرگ فورت را راه اندازی کرد و روسیه نیز بخشی از زارار سلکلسکی را در سال ۱۸۳۷ به اتمام رساند. ساخت راه آهن در ایران به سال ۱۹۳۱ مربوط می شود، اما راه آهن سراسری شمال به جنوب در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی به بهره برداری رسید.
تاریخچه راه آهن در ایران
تاریخچه راه آهن و بهره برداری از آن در کشور ایران مربوط به سال ۱۲۲۷ و دوران سلطنت قاجار می شود. این مسیر در حقیقت از رشت به بندر پیربازار و بندر انزلی راه می یابد و بقایای این مسیر هنوز در مسیر رشت به پیربازار و یک لکوموتیو بخار در محوطه اداره کل بنادر استان گیلان وجود دارد، تقریبا ۱۲ کیلومتر از این راه آهن تا اواسط دوران رضاشاه قابل استفاده بوده است. در سال ۱۲۶۱ شمسی، خط تراموایی بین تهران و مرقد شاه عبدالعظیم به طول ۸۷۰۰ متر کشیده شده است که عرض آن یک متر بوده و توسط شخصی به نام بواتال فرانسوی اجرا شده است. در سال ۱۲۶۵ نیز خط راه آهنی از محمود آباد به آمل احداث گردید که تا تهران ادامه پیدا کرد، اما با کارشکنی پیمانکاران آن خطوط جمع و به منظور احداث تلگراف از آن استفاده شد.
تاریخچه راه آهن نشان می دهد که همیشه ایجاد راه آهن سراسری در ایران جزو آرزوهای عظیم ملی محسوب می شد تا آن که پس از پنجاه سال در سال ۱۳۰۶ به دست رضا شاه این راه آهن احداث شد. در روز ۲۳ مهر سال ۱۳۰۶ شمسی، خطوط ریل راه آهن سراسری ایران از شمال شرقی به جنوب غربی ایران ایجاد شد. بعد از گذشت ۱۱ سال و در سال ۱۳۱۷ راه آهن سراسری ایران از بندر گز در جنوب دریای خزر، به بندر امام خمینی در خلیج فارس رسید. به همین خاطر راه آهن سراسری از شمال تا جنوب کشور قدمتی نزدیک به صد سال دارد و استان های بیشتری را شامل می شود.
پل ورسک مهم ترین اثر سازه ای این راه آهن قدیمی محسوب می شود. در تاریخچه راه آهن آورده شده است که در مرداد ماه سال ۱۴۰۰ شمسی نام راه آهن سراسری ایران به عنوان آخرین اثر ملی ایران در فهرست یونسکو ثبت گردید.
جایگاه راه آهن ایران در جهان
مطالعات رسمی نشانگر این است که کشور ایران به لحاظ کیفیت زیر ساخت ریلی از کشورهای برزیل، پاکستان، یوتان، عربستان، ترکیه و مکزیک بالاتر است. با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و راهبردی ایران و خطوط متعدد فرعی و اصلی راه آهن و ارتباط با آب های آزاد، راه آهن ایران دارای امکانات بالقوه ای برای تمرکز و بالا بردن درآمدهای ترانزیتی است. آمارهای مندرج در کتاب آمار جهانی، آمار بانک جهانی در سال ۲۰۱۳ و سازمان ملل، رتبه ایران در بین کشورهای دنیا به لحاظ خطوط ریلی به این شرح است:
- ایران در بین ۱۴۳ کشور از لحاظ زیر ساخت ریلی، به رتبه ۴۵ دست پیدا کرده است.
- از لحاظ توان مهندسی و هزینه ارائه خدمات حمل و نقل، ایران به رتبه ۱۵ در دنیا رسیده است.
- ایران از لحاظ تعداد شهر دارای قطار شهری در حال ساخت یا بهره برداری به رتبه ۵ دست یافته است.
- در طول خطوط ریلی برون شهری ایران از رتبه ۲۷ به رتبه ۱۹ رسیده است.
- ایران بعد از چین با (۲۱۰۰)کیلومتر و آمریکا (۱۲۱۵)، آلمان (۹۱۹)، ژاپن (۷۹۴)، کره جنوبی (۷۷۰)و اسپانیا (۶۶۰) با ۵۵۰ کیلومتر طول خطوط ریلی شهری در حال ساخت و بهره برداری به رتبه هفتم در جهان دست یافته اند.
با نگاهی به تاریخچه راه آهن، متوجه خواهیم شد که راه آهن ایران از لحاظ زیر ساخت ریلی بالاتر از کشورهای ترکیه با رتبه ۴۹، عربستان با رتبه ۵۰، یونان با رتبه ۵۶، مکزیک با رتبه ۶۳، پاکستان با رتبه ۷۱ و برزیل با رتبه ۹۴ در جدول قرار دارد. همچنین کشورهایی مثل کویت، امارات و قطر از جمله کشورهایی هستند که یا خدمات ریلی منظم ندارند و یا قسمت ناچیزی از آن ها دارای پوشش ریلی است. به همین خاطر در رتبه بندی جای نگرفته اند.
نکته مهمی که باید به آن توجه داشته باشید به جایگاه ایران در میان سایر کشورها و ثبت جهانی یونسکو مربوط می شود. همان طور که اشاره کردیم راه آهن سراسری ایران طولانی ترین خط ریلی ثبت شده در فهرست یونسکو محسوب می شود و به راه آهن شمال جنوب ایران شهرت دارد. پرونده راه آهن سراسری ایران در این ثبت، در میان ۳۹ اثر جهانی قرار دارد و ۲۲ اثر آن مربوط به سال ۲۰۲۰ میلادی و سایر آثار به سال ۲۰۲۱ میلادی بر می گردند.
تاریخچه قطار
در حقیقت قطارهای اولیه واگن های چوبی ساده ای بودند که توسط اسب ها روی ریل های چوب کشیده می شدند و در قرن پانزدهم در معادن اروپا مورد استفاده قرار می گرفتند. نسل دوم قطارها، لکوموتیوهایی هستند که حرکت آن ها از طریق قدرت بخار صورت می گیرد. در سال ۱۸۰۴ ریچارد ترویتیک توانست این قطار را در ولز اختراع و به حرکت در آورد. سپس جورج استفنسون با الهام از لکوموتیو ریچارد ترویتیک، توانست اولین قطار عمومی را برای جابجایی مسافران در انگلیس بسازد. در پایان نیز در سال ۱۹۲۵ نخستین لکوموتیوی که با جریان الکتریسته کار می کرد در کانادا ساخته و به سراسر دنیا معرفی شد.
تاریخچه ساخت ریل
ریل ها از قرن شانزدهم در معادن اروپا برای حمل زغال سنگ مورد استفاده قرار می گرفتند. اما راه آهن در قرن هجدهم در کشور بریتانیا ساخته شد. تا شروع انقلاب صنعتی سال های ۱۷۶۰ تا ۱۸۴۰ میلادی، ریل ها از جنس بلوط ساخته می شدند و با تسمه های فلزی در کنار یکدیگر قرار می گرفتند. در سال ۱۸۵۷ در دربی میدلند انگلستان ریل های فولادی برای نخستین بار ساخته شدند. این ریل ها به شدت با دوام بودند و تا سال های متمادی نیاز نبود تعویض شوند. پروسه پیشرفت ریل ها از آن زمان تا به امروز ادامه یافته و در حال حاضر به انواع زیر تقسیم بندی می شوند:
- ریل جرثقیل
- ریل راه آهن
- ریل شیاردار
- ریل LR55
- ریل های سبک برای استفاده در حمل و نقل شهری و معادن
هزینه ساخت راه آهن سراسری ایران
هزینه ساخت راه آهن سراسری برای کشور بالا بوده و هیچ گونه سرمایه گذاری خارجی در این حوزه صورت نگرفته بود. کشور ایران می بایست به تنهایی مخارج ساخت این مسیر ریلی را تأمین می کرد. به همین خاطر قسمت عمده هزینه های ساخت راه آهن سراسری از محل مالیات بر قند، شکر و چای تأمین گردید و دولت ایران برای کمبود بودجه از اعتبارات دولتی و وام های بانکی استفاده کرد.
در سال ۱۳۰۴ شمسی قانون انحصار در واردات و خرید و فروش شکر، چای و قند به تصویب رسید که بر این اساس، از هر سه کیلو شکر و قند که به ایران وارد می شد، مبلغی معادل دو ریال و از هر سه کیلو چای معادل ۶ ریال به عنوان مالیات دریافت می شد. بدین ترتیب مقدمات شروع کار فراهم شد و هزینه های ابتدایی از این منبع تأمین شد. در پایان با استفاده از اعتبارات بانکی کسری بودجه در این زمینه توسط دولت تأمین گردید و کار ساخت راه آهن سراسری در ایران به اتمام رسید.
در ابتدا مسیر و طرح اولیه برای ساخت راه آهن سراسری شمال به جنوب ایران در مسافتی بیشتر از ۱۳۰۰ کلیومتر برآورده شده بود، اما هم اکنون طول این مسیر ۱۴۰۰ کیلومتر در پرونده ثبت جهانی آن در یونسکو ثبت شده است. راه آهن سراسری ایران از بندر گز در جنوب دریای خزر شروع می شود و تا بندر امام خمینی در خلیج فارس ادامه می یابد. در طول این مسیر ریلی نیز ایستگاه های مهمی نظیر اندیشمک، شهبازان، اراک، دورود، تهران، گرمسار، گدوک و قائم شهر قرار دارند. در طول مسیر نیز راه آهن سراسری از کوه های البرز و گردنه مرتفع فیروزکوه با پل ها و تونل های گوناگون عبور می کند.
بدین ترتیب با گذر از جلگه ورامین به تهران رسیده و در ادامه به سمت اراک و قم دارای مسیری هموار است. بعد از گذر از این مسیر، خطوط ریلی دوباره به مناطق کوهستانی در لرستان می رسد که با گذر از تونل ها و پل ها به اندیمشک و جلگه خوزستان وارد می شود. این مسیر همچنان در کنار شهرهای اهواز و دزفول ادامه پیدا می کند تا در نهایت با عبور آن از پل کارون در کنار خرمشهر به مقصد پایانی خود در بندر امام خمینی و کرانه خلیج فارس نزدیک می شود. خطوط تکمیلی دیگری نیز در سال های بعدی به مسیر اصلی راه آهن ایران وصل خواهند شد: خط قم به کاشان، خط گرمسار به مشهد و تهران به تبریز.
امیدواریم مطالب این مقاله برای شما عزیزان مفید وبده باشد. در پایان پیشنهاد می کنیم مقالات تاریخچه ماشین حساب، تاریخچه برند استارباکس و تاریخچه پپسی را نیز مطالعه فرمایید.
منبع : آرگا