گرده افشانی فرآیندی است که طی آن دانه های گرده از بخش نر گیاه که پرچم نامیده می شوند، جدا شده و به مادگی گیاه یعنی کلاله انتقال می یابد، حال در صورتی که پرچم ها و کلاله بر روی یک گیاه واقع شده باشند، اصطلاحاً خود گرده فشانی می گویند و اگر بخش کلاله و پرچم از هم جدا بوده و در گیاهان مجزا باشند، دگر گرده فشانی نامیده می شود که در این روش این عمل به خودی خود انجام نمی گیرد و نیازمند یک سری عوامل و شرایطی می باشد که در ادامه بیشتر با این موارد آشنا می شوید.
آشنایی با تعریف گرده افشانی و عوامل موثر بر آن
همانطور که گفتیم؛ وقتی دانه گرده به هر دلیل از پرچم جدا شده و بر روی کلاله گل بنشیند، عمل گرده فشانی رخ می دهد که به دو شکل مستقیم و غیر مستقیم انجام می گیرد، در روش مستقیم پرچم و کلاله هر دو بر روی یک گیاه قرار دارند که به فرایندی که در این روش انجام می گیرد، خود گرده افشان و در روش غیر مستقیم پرچم و کلاله هر دو از گیاه مستقلی هستند و به آن دگر گرده افشان می گویند.
در فرآیند دگر گرده فشانی، احتمال تنوع در مواد ژنتیکی فرزند بالا است و در این عمل, اختلاطی جدید از کروموزوم های دو والد به وجود می آید، حال به دلیل عدم توانایی تحرک دانه های گرده, عمل انتقال توسط حشرات، باد، پرندگان و … انجام می گیرد، اغلب گل ها از سیستم محافظتی خوبی برخوردار هستند که از عمل خود گرده فشانی در آنها جلوگیری می شود.
انواع گرده فشانی
گرده فشانی به صورت زیر اتفاق می افتد :
- روش مستقیم
- روش غیر مستقیم
روش مستقیم
در این نوع گرده فشانی که گیاه به تنهایی خود را بارور خواهد کرد، یعنی دانه های گرده یک گل بر روی مادگی خودش و یا گل دیگری که بر روی همان گیاه قرار دارد، می نشیند. علت انجام این نوع گرده فشانی عبارت است از :
- به هنگام گرده فشانی پرچم یک گل، کلاله آن گل نیز آماده برای پذیرش گرده است.
- ساختار گل به صورتی است که دانه گرده گل بر روی کلاله همان گل منتقل شده یا می ریزد.
به عنوان مثال برای گل نخود، فضای بسته ای ایجاد می شود که پرچم ها و مادگی گیاه ناچارند در داخل فضای بسته ای گرد افشانی مستقیم را انجام دهند، از آنجا که در این روش در تولید گیاه جدید, تنها یک والد دخالت دارد، بنابراین تنوع ژنتیکی چندانی ندارند و نسل به وجود آمده نیز شباهت بسیاری به هم دارند و از آنجا که استراژی های بقا در طبیعت وجود تنوع است و تنوع ژنتیکی محدود هم موجب بقای محدود گیاه شده و هم حیات گونه را به خطر می اندازد، بنابراین اغلب انجام این نوع گرده فشانی در طبیعت کمتر رخ می دهد.
روش غیر مستقیم
در این روش، گرده فشانی دو گل از یک گونه, بر روی دو گیاه مجزا انجام می گیرد، تفاوت این روش با روش مستقیم آن است که نسل به وجود آمده حاصل اختلاط و لقاح دو والد است و در نتیجه نسل تولید شده دارای تنوع بیشتری می باشد، در نتیجه این تنوع ژنتیکی توانایی گیاه برای سازش با محیط را افزایش می دهد، گرده فشانی غیر مستقیم معمولا توسط باد و حشرات انجام می گیرد، البته این فرآیند می تواند به وسیله عوامل دیگری همچون آب، جانوران دیگر و حتی به شکل مصنوعی توسط انسان انجام پذیرد.
گرده فشانی از طریق حشرات: حشره هایی مثل زنبور عسل و پروانه ها که از شهد و گرده خوشمزه گل ها تغذیه می کنند با توجه به نوع شهد، عطر و رنگ بندی گلها, جذب آن می شوند، اغلب این گل ها با چثه حشرات سازگاری دارند به طوری که حشره به راحتی می تواند وارد گل شود و با دانه های گرده و مادگی آن تماس پیدا کند، سپس از طریق فراز و فرود های بسیار وی بر روی گل های مختلف, می تواند گرده های چسبنده را از یک گل به گلهای دیگر انتقال دهد و در نتیجه از این طریق دانه های گرده یک گل به کلاله گل یک گیاه دیگر منتقل می شوند.
گرده فشانی از طریق باد: این نوع فرآیند گرده فشانی به وسیله باد معمولا در گیاهان بوته ای و درختان مخروطی که تخمک هایشان در دسترس هستند، انجام می گیرد و این گیاهان نیازی به حشرات ندارند، دانه های گرده این گیاهان با قرار رفتن در معرض هوا، پخش و پراکنده شده و سپس به وسیله باد حمل می شوند، در این روش با وجود هدر رفتن بیشتر دانه ها، اما برخی از آنها می تواند به کلاله گلها برسند، این روش مخصوص گیاهان با گل های نر و ماده است و این گلها بر روی درختان جداگانه قرار دارند.
باد با تکان دادن پرچم های خارج شده از گل، موجب آزاد سازی دانه های گرده شده و این دانه ها به دلیل سبک بودن و نیز هموار بودن مسافت های طولانی, به راحتی توسط باد حمل خواهند شد.
بیشتر کلاله ها معمولا داری انشعاباتی هستند که خارج از گل قرار گرفته اند، در نتیجه دانه های گرده که توسط باد حمل شده اند، می توانند به دام کلاله ها بیفتند، گل های گرده افشانی شده توسط باد، اغلب فاقد گلبرگ و شهد گل بوده و یا اینکه دارای گلبرگ های ریزی هستند که مورد توجه حشرات قرار نمی گیرند.
رویش دانه های گرده
بعد از اتمام فرآیند گرده فشانی، اکنون رویش دانه اتفاق می افتد، دانه گرده بعد از قرار گرفتن بر سطح چسبناک و مرطوب کلاله از طریق جذب مایع موجود در سطح کلاله, متورم خواهد شد و بعد در در منافذ موجود در دانه گرده، برآمدگی هایی به وجود می آید که به آن لوله گرده می گویند و فقط یکی از آنها قابلیت رشد کردن و رسیدن به تخمدان از طریق خامه را دارد، دانه گرده شامل دو هسته روینده و زاینده می باشد.
لقاح
لقاح فرآیندی است که طی آن دو یاخته نر و ماده با یکدیگر آمیزش پیدا می کنند، یاخته های نر و ماده در گیاهان گل دار دارای شکل و اندازه های متفاوتی هستند که به ترتیب اسپرم و تخمزا نامیده می شوند.
یاخته تخم یک هسته دیپلوئید است که حاصل ترکیب هسته هاپلوئید اسپرم یک هسته هاپلوئید تخمزا می باشد، دومین اسپرم از طریق ترکیب با هسته ثانویه، آندوسپرم نخستین را به وجود می آورد که از ۳n تشکیل شده است، آمیخته شدن همزمان دو یاخته نر، یکی با تخمزا و دیگری با یاخته مادر آندوسپرم(هسته ثانویه)، لقاح مضاعف نامیده می شود.
حال بعد از تقسیم های پی در پی تخم، جنین کوچکی به وجود می آید که در یک طرف آن گیاهک دانه ایجاد دمی شود، یاخته آندوسپرم نخستین در همه گیاهان، بافت آندوسپرم را تولید می کند، این بافت در تغذیه گیاهک به هنگام رشد نقش زیادی دارد، در واقع هر دانه حاوی گیاهک و مقداری غذای اندوخته برای رشد می باشد، جنین در حال رشد از آندوسپرم نخستین که دارای ۳n کروموزوم و تریپلوئید است، مصرف کرده و به این صورت در تعداد کروموزوم های دیگر بخش های گیاه تاثیری ندارد.
منبع : آرگا