جوهر لیمو یا اسید سیتریک یک اسید آلی ضعیف است که بیشتر به عنوان افزودنی و با هدف ایجاد طعم ترشی به مواد غذایی اضافه می شود. این ماده به صورت طبیعی در مرکباتی چون لیمو ترش و پرتقال و… یافت می شود. سودااش یا کربنات سدیم نیز یک نمک دی سدیم اسید کربنیک است که مهمترین کاربرد آن در تهیه مواد شیمیایی قلیایی و نمک های سدیم است.
جوهر لیمو چیست؟
جوهر لیمو که اغلب با نام اسید سیتریک شناخته می شود. هم اکنون کشور چین بزرگترین تولید کننده جوهر لیمو در بازار خرید مواد شیمیایی صنعتی جهان است. اصلی ترین کاربرد این ماده در بهبود طعم، افزایش ماندگاری و تنظیم اسیدیته مواد غذایی است. جوهر لیمو دارای خاصیت آنتی اکسیدانی بوده و می تواند نقش بافر PH را داشته باشد. در چرخه کربس که چرخه تری کربوکسیلیک اسید نیز نامیده می شود، جوهر لیمو نقش واسطه را در متابولیسم بسیاری از موجودات زنده بر عهده دارد.
انواع جوهر لیمو
جوهر لیمو به دو شکل اسید سیتریک خشک و آبدار وجود دارد.
اسید سیتریک آبدار
اگر در فرمول اسید سیتریک یک مولکول آب وجود داشته باشد، این ماده به عنوان اسید سیتریک آبدار در نظر گرفته می شود. از لحاظ شیمیایی به اسید سیتریک مونوهیدرات، نوع آبدار می گویند.
اگر دمای اسید سیتریک آبدار را تا ۷۸ درجه سانتی گراد بالا ببریم، آب آن تبخیر شده و به نوع خشک و بدون آب تبدیل می شود. جوهر لیموی آبدار بوی خاصی نداشته و می تواند به عنوان نگهدارنده باعث توقف فعالیت باکتری های موجود در مواد غذایی شود. به طور خلاصه می توان گفت اسید سیتریک خشک به شکل پودری بوده و در فرمول مولکولی خود، آب ندارد. یکی دیگر از تفاوت های اسید سیتریک خشک و آبدار، در اندازه ذرات تشکیل دهنده آن ها است. همچنین نوع خشک جوهر لیمو به خوبی در آب و اتانول حل می شود.
تولید جوهر لیمو
از جمله راه های تولید جوهر لیمو، تخمیر میکروبی است. در این روش بستری از یک نوع کربوهیدرات مانند گلوکز یا ساکارز آماده شده و با استفاده از گونه ای قارچ روی آن تخمیر میکروبی انجام می شود. این قارچ ابتدا از شکر تغذیه کرده و با رشد کردن، آن را به مایع تبدیل می کند. سپس محلول حاصل در ترکیب با آهک، نمک سیترات را تولید می نماید. اسید سیتریک در نتیجه ترکیب نمک سیترات ته نشین شده با اسید سولفوریک به دست می آید. از شیوه های دیگر تولید جوهر لیمو، استخراج آن از آب لیمو و یا آناناس است. اما تولید جوهر لیمو از راه تخمیر به صرفه تر از راه استخراج طبیعی لیمو است.
توجه: اسید سیتریک خشک را از کریستالیزه کردن در آب گرم و نوع آبدار این اسید را از کریستالیزه کردن در آب سرد به دست می آورند.
کاربرد جوهر لیمو
جوهر لیمو به سوخت و ساز بدن کمک کرده و انرژی را زیاد می کند. رنگ غذاهای مختلف با افزودن جوهر لیمو به دلیل مانعی برای انجام اکسیداسیون، ثابت می مانند. در فرایند تولید پنیر فرآوری شده اسید سیتریک به عنوان امولسیفایر به کار برده می شود. در ادامه برخی از موارد دیگر کاربرد جوهر لیمو معرفی می شوند.
صنایع غذایی
- از جوهر لیمو در مواد غذایی به عنوان طعم دهنده ترشی، استفاده می شود.
- وقتی میوه ها برش خورده و در مقابل هوا قرار می گیرند، اکسید و سیاه می شوند، برای پیشگیری از این واکنش و تازه نگه داشتن آن ها از جوهر لیمو استفاده می شود.
- در ترکیب انواع نوشابه ها، کنسروها، کمپوت ها، مربا، پاستیل و همچنین برای خوب عمل آمدن خمیر کیک و نان، از جوهر لیمو استفاده می شود.
- با کاربرد جوهر لیمو در مواد غذایی مدت زمان نگهداری آن ها زیاد می شود.
تمیز کردن
- جوهر لیمو به دلیل بی ضرر بودن می تواند در نظافت وسایل منزل، شیشه ها، سطوح، سرامیک و … استفاده شود.
- در شست و شوی لباس ها، اگر جوهر لیمو به مقدار صحیح به کار برده شود در ترکیب با مواد شوینده، می تواند میزان اسیدیته آن ها را تنظیم و از ایجاد رسوب ها در مجاری لوله ها جلوگیری می کند.
مواد آرایشی و بهداشتی
- یکی دیگر از کاربردهای جوهر لیمو در پاکسازی و سم زدایی از پوست است. در ترکیب برخی از مواد آرایشی و بهداشتی و کرم ها برای از بین بردن لکه ها و کک و مک ها از اسید سیتریک به عنوان ماده اولیه استفاده می شود.
- در فرمولاسیون برخی شامپوها نیز برای از بین بردن چربی های پوست سر و موها از اسید سیتریک استفاده می کنند.
- در ترکیب کرم ها، لوسیون ها و ژل ها این اسید به تنظیم PH کمک کرده و به جوانی پوست کمک می کند.
پزشکی
- یکی از راه های پیشگیری از سنگ کلیه، استفاده از مرکبات است. اسید سیتریک می تواند خطر تشکیل سنگ کلیه را کم کند.
- از آنجاییکه این اسید می تواند میزان اسیدی بودن ادرار را کم کند، از تشکیل اگزالات کلسیم و اسید اوریک در کلیه جلوگیری می کند.
- ازکاربردهای دیگر اسید سیتریک در تولید مواد ضد انعقاد خون است.
طب سنتی
- یکی از مهمترین استفاده های جوهر لیمو در طب سنتی برای دفع سموم بدن است.
- این اسید می تواند به پاکسازی بدن با دفع مواد زاید و اضافی کمک کرده و موجب بهبود سلامتی شود. علاوه بر این، اسید سیتریک می تواند باعث عملکرد بهتر سیستم گوارشی شده و به هضم مواد غذایی کمک کند.
- جوهر لیمو به دلیل خاصیت آنتی اکسیدانی، موجب افزایش جریان خون و ایجاد نشاط می شود.
عوارض جوهر لیمو یا اسید سیتریک
با این که در مقایسه با سایر اسیدها و مواد شیمیایی، اسید سیتریک خطر چندانی ندارد اما قرار گرفتن در مجاورت نوع خالص آن، می تواند عوارضی مثل درد و قرمزی چشم و پوست را در پی داشته باشد. با استنشاق این ماده، سرفه، گلو درد و یا تنگی نفس ایجاد می شود. درد شکم و گلو درد نیز از علایمی است که در نتیجه خوردن این اسید، ممکن است بروز کند. فرسایش مینای دندان از عوارض دیگری است که با استفاده طولانی مدت جوهر لیمو حاصل می شود.
سودااش چیست؟
سودا اش یا سدیم کربنات یک نمک معدنی اسید کربنیک است. شکل عادی این ماده به صورت جامد سفید رنگ و غیر سمی است. دمای ذوب سدیم کربنات ۸۵۱ درجه سانتی گراد بوده و در اثر تجزیه، دی اکسید کربن آزاد می کند. به همین دلیل نمی توان برای آن نقطه جوش تعریف کرد. سودااش در آب به خوبی حل می شود ولی در اتانول نامحلول است. با حل شدن این نمک در آب، گرمای زیادی آزاد می شود.
خواص فیزیکی و شیمیایی کربنات سدیم
- نقطه ذوب: ۸۵۶ درجه سانتی‌گراد
- نقطه جوش: نجوشیده و تجزیه می گردد
- انحلال پذیری: در آب محلول و در الکل نامحلول است
- حالت: جامدی کریستالی و پودری
- بو: بدون بو
- گرید : در انواع صنعتی و آزمایشگاهی موجود است
- انواع: کربنات سدیم سبک و کربنات سدیم سنگین
انواع سودااش (سدیم کربنات سبک و سنگین)
سودااش که به نام های دوسود و خاکستر سودا نیز شناخته می شود، به دو صورت سدیم کربنات سبک و سنگین وجود دارد. فروش کربنات سدیم سبک و کربنات سدیم سنگین به صورت کیسه و جامبو از کارخانه های سمنان و مراغه بیشتر است.
تفاوت سدیم کربنات سبک و سنگین
سودااش سبک و سنگین از نظر فرمول شیمیایی و ساختار مولکولی تفاوتی ندارند. اما از نظر برخی خواص فیزیکی چون چگالی و اندازه کریستال های تشکیل دهنده، با هم اختلاف دارند. چگالی نوع سبک به اندازه نصف نوع سنگین بوده و به شکل پودری است. کاربرد این دو نوع سودااش نیز با هم تفاوت دارد. سدیم کربنات سنگین دارای ذراتی درشت با اندازه بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ میکرون است، و در تولید شیشه استفاده می شود. این ماده گرد و خاک نداشته و موقع جابجایی نیز پخش نمی شود.
کاربرد سودااش
در این بخش به معرفی برخی از رایج ترین موارد کاربرد سودا اش می پردازیم.
تولید شیشه
مهمترین کاربرد سودااش یا سدیم کربنات در تولید ظروف و اجسام شیشه ای است. مزیت استفاده از این نمک، به دلیل کم کردن دمای آن هنگام تشکیل شیشه است که مانع از مصرف زیاد انرژی می شود. با گرما دادن سدیم کربنات در دمای بالا و ترکیب آن با کلسیم کربنات و ماسه و در نهایت سرد کردن سریع، شیشه تولید می شود. در ساخت شیشه هایی چون بوروسیلیکات، پیرکس، فایبرگلاس، شیشه تلویزیون و … به دلیل نیاز داشتن به سود کمتر، از مقدار کمتری سدیم کربنات استفاده می شود.
صنایع غذایی
کاربرد سودااش در ترکیب مواد غذایی به دلیل افزایش ماندگاری و تنظیم کردن PH آن ها است. این نمک می تواند میزان ترشی مواد را نیز تعیین کند. در تهیه چوب شور از سدیم کربنات به جای سدیم هیدروکسید در قلیایی کردن استفاده می شود. در تولید ماکارونی و همچنین بسته بندی مواد غذایی نیز سودااش کاربرد دارد. در تولید بستنی استفاده از سودااش باعث می شود که حس خنکی در زمان خوردن آن احساس شود.
تولید صابون و مواد شوینده
برای تولید بسیاری از شوینده ها و صابون از سدیم کربنات به عنوان عامل قلیایی کننده استفاده می شود.این ماده همچنین موجب از بین رفتن لکه های روغن و گریس می شود. با به کار بردن سودااش می توان سختی آب را کم کرده و از مصرف زیاد شوینده ها جلوگیری کرد.
کاربردهای دیگر سودااش
از دیگر کاربردهای سودااش در تنظیم و کنترل میزان PH است که می تواند محیط قلیایی را برای تولید بسیاری از مواد حفظ کند. به عنوان مثال می توان این نمک را به مخازن آب شهری اضافه کرده و اثر اسیدی کلر را خنثی کرد. مواد شیمیایی که برای تولید آن ها از سدیم کربنات استفاده می شود، سدیم سیلیکات، سدیم تری پلی فسفات، سدیم دی کرومات، سدیم آلومینات، سدیم سیانید و … است. در تجزیه آب، برای این که سرعت این عمل زیاد شود، سودااش به عنوان یک الکترولیت استفاده می شود.
در تولید کاغذ از سودااش برای از بین بردن رنگ کاغذهای باطله و همچنین کنترل PH استفاده می شود. برای این که در هنگام استفاده از خمیر دندان، PH دهان بالا رفته و کف ایجاد شود در ترکیب آن از سدیم کربنات استفاده می کنند.
نگهداری سودااش و نکات ایمنی مرتبط با مصرف آن
- در هنگام کار با این ماده، باید از عینک، دستکش، ماسک و روپوش آزمایشگاهی استفاده کنید.
- محل نگهداری سدیم کربنات باید خشک و خنک بوده و از تهویه مناسب برخوردار باشد. همچنین از قرار دادن بسته های نگهداری آن ها در کنار اسیدها و مواد ناسازگار دیگر خودداری کنید.
- به دلیل قلیایی بودن سدیم کربنات، تماس آن با چشم و پوست می تواند عوارضی به همراه داشته باشد. چشم ها در تماس با سودااش تحریک می شوند و در صورت آلوده شدن، باید با آب فراوان شسته شوند و سریع به پزشک مراجعه کرد. نباید در این حالت چشم ها را مالش داد. استنشاق سودااش می تواند باعث تحریک سیستم تنفسی شود. در این حالات، فرد مصدوم به هوای آزاد منتقل می شود.
- خوردن سدیم کربنات می تواند به سیستم گوارشی صدمه بزند. در این شرایط هر چه سریع تر به بیمارستان مراجعه کنید.
قیمت خرید سدیم کربنات
برای خرید کربنات سدیم سبک و سنگین می توان به مراکز و سایت های معتبر فروش مواد شیمیایی مراجعه نمود. به طور کلی قیمت کربنات سدیم در بازار مواد شیمیایی به حجم محصول و شرکت تولید کننده وابسته است. کربنات سدیم دارای دو نوع کلی سبک و سنگین است. کربنات سمنان و مراغه دو نوع رایج در بازار میباشد.
سخن آخر
در این مقاله به بررسی خواص و کاربردهای جوهر لیمو یا اسید سیتریک و کربنات سدیم یا سودا اش و انواع آن پرداختیم. کاربرد اصلی کربنات سدیم در محصولات سازگار با محیط زیست و تولید انواع صابون و شوینده ها، قارچ کش ها، تولید شیشه و سرامیک، علف کش، تنظیم کننده pH و…است. اسید سیتریک نیز یک اسید آلی ضعیف که اغلب به عنوان یک افزودنی در تولید مواد غذایی مورد استفاده قرار می گیرد.
منبع : آرگا
