نگاهی به تاریخچه تولید کاغذ در جهان و ایران

اختراع کاغذ یکی از مهم ترین و مؤثرترین عوامل گسترش علم و پیشرفت بشر به شمار می رود. به لحاظ علمی کاغذها از الیاف سلولزی تهیه می شوند و به صورت کاملا نامنظم فشرده شده و در اندازه و ابعاد مختلفی تهیه می شوند. کاغذ از زمان تولیدش تاکنون مناسب ترین و بهترین وسیله برای نوشتن به شمار می رود. این محصول نقش مهمی در گردآوری و ذخیره اطلاعات بر عهده داشته و در تمام دوران ها مورد توجه بشر بوده است. صنعت کاغذسازی از قرن ۷ هجری تاکنون در ایران وجود داشته و گسترش یافته است. فعالیت کاغذسازی در ایران نخستین بار در سال ۱۳۱۳ شمسی با تأسیس کارخانه مقواسازی و استفاده از کاغذهای باطله در کرج آغاز شد. در ادامه مطلب همراه ما باشید تا شما را با تاریخچه تولید کاغذ در ایران و جهان آشنا سازیم.

نوشتن پیش از تولید کاغذ به چه صورت بود؟

پیش از به وجود آمدن زبان، انسان علاقه خود را به خلق زبان، نوشتن و تصویرکردن از طریق کندن غارها نشان می داد. پس از دوره غارنشینی و با پیدایش زبان، قالب های خشتی به عنوان نخستین کاغذها مورد توجه بشر قرار گرفتند و بشر ابتدا بر روی آن نوشتن را آغاز کرد. به عنوان مثال تمام دستورات پادشاهان عهد کهن بر روی قالب های خشتی نگارش می شدند. پیش از خلق کاغذ مردمان باستان نظرهای خود را از طریق کنده کاری بر روی چوب، سنگ و لوح های گلی ماندگار می کردند.

از هزاره چهارم قبل از میلاد سومری ها نظرات خود را بر روی لوح های گلی می نوشتند. بابلی ها نیز به پیروی از سومری ها با نوشتن بر روی لوح های کاغذی، نخستین کتابخانه خود را به کمک لوح های گلی درست کردند. برای این منظور گل را به صورت صفحه ای کلفت در می آوردند و قبل از آن که خشک شود، دانسته های خود را به کمک میخ و به خط میخی بر روی آن کنده کاری می کردند. سپس این لوح ها را در آفتاب خشک کرده و به منظور جلوگیری از فرسایش و ماندگاری بیشتر، آن ها را در کوره های سفال پزی می پختند.

استفاده از پوست جانوران

نزدیک به هزاره دوم قبل از میلاد بود که بشر تهیه کاغذ چرمی از پوست جانوران را آموخت. ایرانیان ابتدا بر روی پوست گوسفند، گاو، گاومیش و رومی ها بر روی پوست خر وحشی نوشتن را آغاز کردند. این پوست ها بعد از دباغی و صیقل کاری بسیار نرم و نازک شده و به صورت شاهکاری زیبا در می آمدند. کاغذهای چرمی ایرانی که به آن ها پارشمن نیز گفته می شد، از ویژگی های بسیار بهتری در مقایسه با بقیه کاغذها برخوردار بودند. به طور مثال ایرانیان بوی بد چرم را از طریق افزودن مقداری گلاب به پارشمن از بین می بردند. در آن زمان اوستا نخستین بار بر روی ۱۲ هزار پوست گاو نوشته شد. عرب ها نیز گاهی از پوست استفاده می کردند. اما به خاطر گران بودن آن فقط چیزهای مهمی مانند قرآن و پیمان نامه را بر روی آن می نوشتند.

استفاده از پوست و برگ درختان

از ابوریحان بیرونی نقل شده است که در جنوب هند مردم برگ های درختی به نام تاری را به هم چسبانده و از آن برای نوشتن استفاده می کردند. سپس آن ها را به یکدیگر دوخته و به شکل کتاب در می آورند. احتمالا به این خاطر است که امروزه به صفحات دفتر و کتاب، برگ گفته می شود. چنین به نظر می رسد که رومی ها بخشی از نوشته های خود را بر روی پوست درختان ماندگار می کردند. زیرا واژه لاتین Liber که به معنی پوست درونی درخت است، برای کتاب به کار می رفت. در حال حاضر نیز به محل نگهداری کتاب ها Library گفته می شود.

استفاده از استخوان جانوران

عرب ها اغلب نوشته های خود را بر روی سنگ های نازک سفید، استخوان شانه شتر یا شاخه های پوست کنده درخت خرما می نوشتند. به همین دلیل و به خاطر گرانی چرم، بسیار کمتر از پوست جانوران استفاده می کردند.

ساخت کاغذ از قرطاس یا پاپیروس

قریب به دو هزار سال قبل از میلاد، مصریان از گیاهی به نام پاپیروس که نوعی نی است، کاغذی به نام پاییروس یا قرطاس تهیه می کردند. در حال حاضر این اصطلاح به شکل واژه Paper در زبان انگلیسی ماندگار شده است. مصری ها ساقه های پاپیروس را به شکل نواری باریک بریده و آن ها را در کنار یکدیگر قرار می دادند. این ساقه ها در کنار یکدیگر مثل رشته های پارچه در هم فرو می رفتند. در نهایت پاپیروس ها را در مقابل آفتاب خشک می کردند.

تهیه کاغذ از طلا و نقره

در دوره هخامنشیان از ورقه های طلا، مس و برنز برای نوشتن استفاده می کردند.

تاریخ اختراع نخستین کاغذ

تاریخچه تولید کاغذ به هزاران سال قبل در چین باز می گردد. در سال ۱۰۵ بعد از میلاد در کشور چین فردی به نام «تاسی لون» موفق به تولید کاغذ شد. این اختراع در حدود سال ۶۱۰ میلادی به ژاپن و ۷۵۱ میلادی وارد سمرقند شد. میانه قرن دوم هجری قمری بود که کاغذ از سمرقند به سرزمین های اسلامی راه یافت. «فضل بن یحیی برمکی» وزیر هوشمند ایرانی نخستین فردی بود که کارخانه کاغذسازی را در بغداد راه اندازی کرد. بعد از آن به دستور جعفر بن یحیی بن برمکی در دیوان ها از کاغذ به جای پوست استفاده کردند. به این ترتیب بهره گیری از کاغذ به جای پاپیروس در تمام سرزمین های اسلامی رونق یافت. در این زمان کارخانه های بسیاری در شهرهای فلسطین، تونس، سوریه، مصر، مغرب و مراکش راه اندازی شدند.

کاغذ سازی در قرن ۴ هجری قمری در بغداد گسترش یافت. طبق نوشته های کتب قدیمی، مردم خراسان از مواد نباتی و پنبه برای ساخت کاغذ استفاده می کردند. در آن زمان کتاب توسط کاغذهای خراسانی ساخته می شد. از مهم ترین کاغذهایی که به وسیله مسلمانان ساخته شد می توان به کاغذ طلعی، کاغذ فرعونی، سلیمانی، نوحی، مأمونی، جعفری، طاهری، هانی و چینی اشاره کرد.

تاریخچه تولید کاغذ در اروپا

در سال ۱۲۷۶ میلادی کاغذ سازی از شمال آفریقا به سرزمین های اسلامی اروپا مانند اندلس اسپانیا و جزیره سیسیل در ایتالیا راه یافت. اروپایی ها پیش از آن از پاپیروس و کاغذهای پوستی برای نوشتن استفاده می کردند. مسیحیانی که که به مکان های مذهبی اسپانیا سفر می کردند، هنگام بازگشت به اروپا چند تکه کاغذ ساخت مسلمانان را با خود به مرکز اروپا می بردند. در سال ۱۳۹۰ میلادی بازرگانی اهل نورنبرگ نخستین کارخانه کاغذسازی خود را در آلمان راه انداخت. او در این کار از حضور کاغذسازان ایتالیایی که خود شاگرد مسلمانان بودند، بهره مند شد.

در سال ۱۴۹۰ اولین کارخانه کاغذسازی در انگستان کار خود را شروع کرد. تا قرن ۱۹ میلادی کاغذسازی در اروپا همانند سرزمین های اسلامی به شکل دستی انجام می شد. اما بعد از آن به تدریج گسترش یافت. در سال ۱۷۹۸ میلادی، لوئیس رابرت فرانسوی دستگاه کاغذسازی خود را اختراع کرد. این دستگاه ساختاری ساده داشت و قالب کاغذسازی آن شبیه به نوار تفاله بود که با دست به حرکت در می آمد. پس از آن در سال ۱۸۰۴ سیلی و هنری فوردرینیر شکل بهتری از دستگاه کاغذسازی خود را در انگلستان تهیه کردند. بعد از آن کم کم دستگاه های دیگری ساخته شد که در کار تهیه خمیر کاغذ بسیار کارآمد بودند.

سرانجام اواخر قرن ۱۹ میلادی، دستگاهی ساخته شد که قادر به انجام تمام مراحل آماده سازی خمیر تا ساخت برگه های کاغذ بود. در حال حاضر نمونه های جدیدتر این دستگاه، ۴ متر پهنا و ۱۰۰ متر درازا دارد. این دستگاه ها کاغذ را به شکل طاقه ای استوانه ای بزرگ می سازند که هرکدام بیشتر از ۲۰ تن وزن دارند. امروزه کشورهایی مانند آلمان و سوییس در امر تولید کاغذ بر سایر کشورها مقدم هستند و انواع مختلف کاغذهای رنگی و سفید را تولید می کنند.

تاریخچه تولید کاغذ در ایران

در خصوص ایرانیان می توان گفت ایرانیان مسلمان برای تهیه کاغذ از مواد گیاهی، کتان و پنبه استفاده می کردند. آن ها توانستند انواع کاغذ شفاف، بادوام، نازک و کلفت را تهیه کنند. کاغذ ایرانی نزدیک به ۱ قرن از خراسان و سمرقند به تمام سرزمین های اسلامی راه یافت. در سال ۷۹۴ «فضل بن یحیی برمکی» وزیر هوشمند ایرانی نخستین فردی بود که کارخانه کاغذسازی خود را در بغداد راه اندازی کرد. پس از آن جعفر بن یحیی بن برمکی دستور داد در دیوان ها از کاغذ به جای پوست استفاده کنند. به این ترتیب استفاده از کاغذ به جای پاپیروس در تمام سرزمین های اسلامی رواج یافت. با وجود این که کارخانه های کاغذسازی در سراسر سرزمین های اسلامی دایر شد، اما کاغذ ایرانی هم چنان به عنوان بهترین کاغذ به شمار می رفت.

به طور کلی تاریخچه تولید کاغذ در ایران به قرن ۷ میلادی باز می گردد و پس از آن به تدریج گسترش می یابد. نخستین کارخانه کاغذسازی پیش از جنگ جهانی دوم راه اندازی شد که با موفقیت زیادی همراه نبود. نزدیک به ۵۰ پیش کارخانه دست دوم از خارج وارد شده و در کرج نصب شدند، اما همگی به کارخانه مقوا سازی تبدیل شدند. در سال ۱۳۲۶ هجری شمسی یک شرکت در ورامین با سرمایه گذاری افرادی مانند ژرژ عیسائسان، دکتر صلح دوست و حسن علی حکمت تأسیس شد که از کاغذهای باطله سازمان ها و ادارات استفاده می کردند. پس از ملی شدن صنعت نفت این تلاش ها ناکام ماند. در سال ۱۳۴۴ نخستین کارخانه کاغذسازی در هفت تپه خوزستان دایر شد و شرکت کاغذ پارس در سال ۱۳۴۶ راه اندازی شد.

امیدواریم مطالب این مقاله برای شما عزیزان مفید بوده باشد. در پایان پیشنهاد می کنیم مقالات تاریخچه ظروف چینی، تاریخچه قلم، تاریخچه کشاورزی و تاریخچه نخ ریسی را مطالعه فرمایید.

منبع : آرگا