یکی از شاعران مشهور و معروف ایرانی خواجه نظام الدین عبید زاکانی قزوینی است. تخلص این شاعر عبید می باشد. علاوه بر سرودن اشعار، عبید زاکانی به نویسندگی و طنز پردازی و منتقدی نیز می پرداخت. شهرت این شاعر به زاکانی به این دلیل است که وی از خاندان زاکانیان بود. زاکانیان دو شاخه مشهور داشتند که یکی از این شاخه ها اهل دانش های معقول و منقول بودند و گروه دیگر وزیران و دیوانیان بودند. به گفته ی حمدالله مستوفی عبید از گروه دوم یوده است. در ادامه مطلب با زندگینامه عبید زاکانی این شاعر بزرگ و مشهور آشنا شوید
زندگینامه عبید زاکانی
اطلاعات کاملی از زندگینامه عبید زاکانی در دسترس نیست و تنها اطلاعات اندکی که توسط هم دوره آن حمدالله مستوفی بیان شده، راحع به این شاعر موجود می باشد. مستوفی تاریخ تولد این نویسنده را ۶۹۰ قمری بیان کرده است و با این حساب عبید زاکانی شاعر قرن هشتم می باشد. بنابه اطلاعات موجود عبید زاکانی از همان آغاز جوانی به صورت کاملا جدی سخنان علما، حکیمان و کتاب ها را به خوبی مطالعه می کرد. هم چنین این شاعر به مطالعه آثار پیشینیان و حکیمان قدیم می پرداخت. عبید زاکانی دانش روزگار خود را کسب کرد و به تدریج زبان و ادب عرب را نیاز یاد گرفت. اگر به آثار او نگاهی بیاندازیم متوجه خواهیم شد که این شاعر در علم نجوم نیز مهارت داشته است.
نگاهی به تاریخ زندگی عبید زاکانی
عبید زاکانی این شاعر معروف هم دوره و هم معاصر سراج الدین قمری، حافظ شیرازی و سلمان ساوجی بوده است. هم چنین زاکانی از شاعران عصر آل جلایر و سلاطین اینجو به حساب می رود. زندگی این شاعر در روزگار آشفته و نابسمانی طی شد. این نابسامانی به این دلیل بود که در آن زمان با مرگ ابوسعید بهادر خان حکومت ایلخانان پایان یافت و در ایران چند سال طولانی حدود ۵۰ سال برسر قدرت جنگ و نزاع صورت گرفت.
از حکومت هایی که در شیراز وجود داشت، فرزندان آل اینجو بود. زاکانی شاعر این حکومت بود. هنگامی که شاه شیخ ابواسحاق اینجو در شیراز به پادشاهی ریسید، زاکانی که ۳۵ سال سن در آن موقع داشت، به شیراز سفر کرد. این شاعر چند سال به پادشاه و وزیر آن که رکن الدین عبدالملک نام داشت خدمت گزاری کرد و برای آنان شعر می خواند.پس از نابودی این حکومت زاکانی به بغداد سفر کرد. اگر به تالیف این شاعر نگاهی بیاندازید خواهید دید که از پادشاهان زیادی مانند: شیخ ابولحسن اینجو، شاه شجاع مظفری، خواجه علاء الدین محمد و.. یاد کرده است.
آثار عبید زاکانی
اگر نگاهی به زندگی نامه عبید زاکانی داشته باشید متوجه خواهید شد که شهرت این شاعر بزرگ بیشتر به خاطر سرودن اشعار طنزش می باشد. بیشتر آثار عبید زاکانی به زبان طنز است. اما اشعار و غزلیات جدی هم سروده است. عبید زاکانی از جهالت حاکمان، ترویز و ریا، نالایقی درباریان، رنج مردم در اشعار خود به زبان طنز تلخ آورده است از این رو در بین مردم محبوب بود ولی خشم بعضی از حاکمان را برافروخته کرده بود. به دلیل همین اشعار، زاکانی به پدر طنز فارسی شهرت یافت.
از جمله معروف ترین آثار زاکانی قصاید، رباعیات و غزل اشاره کرد. منظومه موش گربه، عشاق نامه، اخلاق الاشراف، ریش نامه، صد بند، لطایف و ظاریف و رساله دلگشا از آثار مشهور زاکانی می باشد.
موش و گربه:
موش گربه یکی از آثاری است که در میام مردم محبوبیت زیادی دارد. هدف از نوشتن این منظومه به زبان کنایه در قالب یک مثال این است که قشر ضعیف و محروم نباید به افرادی که دارای قدرت اند اعتماد بورزند. صلح و دوستی اگر هم بین آن ها برقرار شود ظاهری می باشد، زیرا قدرتمندان هنگام منفعت خود این دوستی ها را نادیده گرفته و بر عهد خود وفادار نیستند.
این موضوع در این منظومه با مثال یک گربه و موش آورده شده است. و یک طنز تلخ و به صورت اعتراضی می باشد. داستان این قصیده به این گونه است: گربه ها که همیشه با موش ها دشمنی داشتند، با آن ها صلح می کنند و پیمان دوستی می بنند. اما این دوستی ظاهری بوده و آن ها را فریب می دهند. سپس طی جریاناتی جنگ بین آن دو گروه رخ می دهد که موش ها پیروز این نبرد شده و شاه گربه ها در بندی گرفتار می شود. در نهایت این گربه ریسمان را تنیده و به موش ها حمله ور می شود و آن ها را مغلوب می کند.
اخلاق الاشراف:
در این رساله عبید زاکانی به نقد و اعتراض اخلاق رایج روزگار خود، رفتار های نادرست اجتماعی و فساد به زبان طنز پرداخته است.
لطایف و ظرایف:
نام این دیوان بیانگر زبان آن است. این اثر عبید زاکانی شامل چند منظومه ی او یعنی ریش نامه، صد بند، و موش گربه می باشد. در ابتدا وقتی این دیوان را می خوانید ممکن است متوجه لطیف بودن آن نشوید، اما با نگاه عمقی در معنای والای آن و با داشتن روحیه نقد متوجه لطایف آن خواهید شد. عبید این کتاب را با زبانی تند، کاملا صریح و رکیک نوشته است.
عشاق نامه:
همانطور که از اسمش پیداست این مثنوی در توصیف عشق به معشوقش و گفت و گو میان آن ها می باشد. در این مثنوی از عشق های آتشین و احوال عاشق و معشوق سخن به میان آورده است. این کتاب شامل ۳۳ بخش است که ۶ قسمت آن غزل و ۲۷ بخش باقی مانده آن مثنوی می باشد.
رساله دلگشا:
رساله دلگشا شامل دو قسمت می شود. قسمت اول این کتاب به زبان فارسی نوشته شده و بخش دوم آن عربی نگاشته شده است. اگر حکایت های رساله دلگشا را بخوانید، متوجه خواهید شد که این رساله راجع به مسائل اخلاقی، اجتماعی و سیاسی می باشد. حکایت های فارسی این کتاب خلق شده توسط خود عبید زاکانی است. اما حکایت های عربی آن لطیفه و طنز های قدیم می باشد. این نویسنده این حکایت و لطیفه ها را به صورت رسا و روان بیان کرده است.
آرامگاه عبید زاکانی
همان طور که گفته شد اطلاعات کامل و دقیقی از زندگینامه عبید زاکانی وجود ندارد. محل دفن و آرامگاه این شاعر دقیقا معلوم نیست. بنابه گفته های علامه سید علی کمالی دزفولی، در شهر دزفول خانه های یک محله به نام خراطان، روزی توسط باران های شدید و سیل آسا تخریب شد و زیر آن سنگ قبری یافتند که به نام عبید زاکانی بود.
اما به گفته چند نفر دیگر از ساکنان این شهر که از قدیم در آن جا زندگی می کردند، محل تدفین این شاعر را کنار مسجد یتیمیه در کوچه سراب در زیر دیوار باقی معرفی می کنند. به هر حال محل تدفین عبید زاکانی احتمالا در همان شهر درفول است اما اطلاعات دقیقی از چگونگی مرگ این شاعر و محل دقیق دفن آن وجود ندارد.
منبع : آرگا