به طور کلی ساز دیوان از دسته سازهای تکنیکی می باشد که همراه با مضراب پلاستیکی یا سر انگشتان دست به نام شلپه و شرپه نواخته می شود. در واقع این ساز پرطرفدار در شمال عراق و آذربایجان و همچنین در آناتولی با نام باغلاما رواج پیدا کرده و محبوبیت زیادی در میان علاقه مندان به ساز های سنتی پیدا کرده است.
آشنایی با تاریخچه ساز دیوان
بهتر است بدانید که دیوان در واقع از دسته ساز های مضرابی می باشد که نوعی ساز کردی شناخته شده و جز ساز های خانواده تنبورها به حساب می آید. این نوع ساز در واقع به جز گردستان ترکیه در مناطق مختلف کردستان عراق، کردستان سوریه و کردستان ایران مورد استفاده قرار می گیرد و انواع خاصی از آن در مناطقی از کردستان ترکیه وجود دارد. توجه داشته باشید که این ساز در مناطق عراق، ایران و کردستان به دلیل زبان و فرهنگ و همچنین آداب و رسوم یکسانی که دارند بسیار متداول می باشد. همچنین امروزه ساز دیوان در بخش هایی مانند بوکان، مهاباد، سنندج و کرمانشاه مورد استفاده قرار می گیرد و با وجود اینکه سابقه دیرینه ای در این مناطق ندارد اما مشتاقان زیادی گیدا کرده است. ساز دیوان در کردستان ترکیه دوستداران فراوانی پیدا کرده که اغلب برای اجاری ملودی های سنتی از آن استفاده می کنند و همچنین مردم کرمانج کردستان ترکیه این ساز را با نام ساز تنبور می شناسند و در این منطقه می توانید اصیل ترین ملودی ها را از زبده ترین نوازندگان این ساز بشنوید. جالب است بدانید که تاریخچه ساخت دیوان به حدود ۴۰۰ سال پیش در شهر فیرورق از نواحی شهر خوی برمی گردد. در واقع گمان می رود که دیوان و سازهای هم خانواده آن محصول تغییر و تحولاتی است که بر روی ساز ترکی قوپوز انجام شده است.
ساختار ساز دیوان:
این نوع ساز معمولا در اندازه های مختلفی ساخته می شود که البته سایز کوچک آن با نام جرا، سایز متوسط باغلاما دست کوتاه یا چوغور و سایز بزرگ آن دیوان نام دارد. این ساز زیبا شامل ۷ سیم در ردیف سه تایی و دو تایی و همچنین ۲۳ پرده است. البته که در کشور ما بین دسته کوتاه و دیوان فرقی قایل نیستند اما پرده های دیوان کمی بلندتر است و دارای کاسه ای بزرگ تر می باشد. در واقع ساز دیوان دارای ۲۴ پرده است که جابه جا می شوند و همچنین ۷ سیم دارد که از این تعداد دو سیم آن واخوانند. هر سه سیم به صورت هم صدا کوک می شوند و از تعداد گووشی ها نیز ۴ گوشی بر روی جایگاه یا صفحه گوشی ها قرار می گیرند. سیم پست در منتهی الیه قسمت صاف بدنه طنین نصب شده است و قسمت تحتانی آن دارای سوراخی صوتی به بعد ۳۵ میلی متر می باشد. دیوان ها معمولا با مضراب پلاستیکی نواخته می شوند و نوازنده هنگام اجرا انگشت میانی خود را بر کاسه طنین می زند. همچنین در ادامه تمامی ساختارهای ساز دیوان را به صورت جدگانه و مجزا بیان کرده ایم:
کاسه ی ساز:
دیوان دارای یک کاسه بزرگ از جنس چوب درخت توت سیاه، گلابی بیا گردو است که اغلب به دلیل بزرگ بودنش نمی توان آن را به صورت یک تکه ساخت. در واقع کاسه ی دیوان را با چسباندن تکه های هلالی میده شده به یکدیگر می سازند. ساز دیوان دارای یک کاسه طنینی کمی کوچک تر و یک پارچه نیمه گلابی از جنس چوب های پروانه، سروکوهی و ماعون می باشد که چوب صفحه رویی را از چوب های صنوبر انتخاب می کنند.
دسته و دستان های ساز:
دیوان دارای دسته ای بلندتر از دسته ساز باغلاما می باشد که به کاسه متصل شده و روی آن ها دستان بسته می شود. توجه داشته باشید که چوب انتخابی برای دسته سازها بایستی سخت و کاملا محکم مانند چوب بلوط باشد زیرا دسته ساز به صورت مداوم تحت فشار انگشتان نوازنده است. ساز دیوان دارای ۲۴ پرده بر روی دسته خود دارد که قابلیت جابه جایی دارند. البه این در حالی است که دیوان و سازهای هم خانواده اش با دستان بندی متفاوت وجود داشته باشند.
سیم گیر و شیطانک:
به طور کلی در فاصله ی بین سرپنجه و دستان ها قطعه ای باریک چوبی قرار گرفته تا سیم ها از روی آن عبور کنند و به گوشی ها برسند. همچنین در پایین ترین قسمت کاسه هر دو ساز سیم گیر واقع شده تا سر دیگر سیم ها به آن گره بخورند.
تعداد و جنس گوشی ها:
ساز دیوان دارای ۷ گوشی به تعداد سیم های خود هستند که حدود ۴ گوشی در جایگاه اصلی گوشی ها و ۳ گوشی دیگر در وجه مقابل قرار گرفته اند. گوشی ها را معمولا از چوب درختانی مانند بلوط، ممرز و شمشاد تهیه می کنند.
تعداد سیم های ساز دیوان:
ساز دیوان دارای ۷ سیم می باشد که تمامی آن ها به صورت سه گروه سه تایی، دوتایی و دوتایی تقسیم و کوک می شوند. توجه داشته باشید که کوک مرسوم ساز دیوان لا، ر، سل یا لا، ر، می می باشد که معمولا یک سرد سیم ها به سیم گیر و سر دیگر آن به گوشی های نصب شده در دسته بسته می شوند.
مضراب ساز:
انواع ساز ها مانند ساز دیوان را معمولا با مضراب پلاستیکی می نوازند و نوازنده در حین نواختن انگشت میانی خود را بر کاسه ی طنینی ساز می زند و بر حسب اصول پیش می رود.
خرک ساز:
توجه داشته باشید که بر روی صفحه کاسه هر دو ساز قطعه ای باریک با شیار های کم عمق نصب شده تا سیم ها با یک فاصله کم از صفحه قرار بگیرند. حالب است بدانید که این اجزای دیوان را از شاخ، استخوان، عاج فیل و چوب های سخت می سازند.
صدای ساز:
بهتر است بدانید یکی از تفاوت های اصلی دیوان با سایر ساز ها در طول دسته آن ها است زیرا سازی که دارای دسته کوتاه تری باشد قطعا دارای صدای زیرتر و نافذتر هم خواهد بود و به همین خاطر ساز دیوان نسبت به سایرین در صدر قرار می گیرد.
بهترین نوازندگان دیوان:
- اورهان گنجه بای
- مراد کایا
- احمد کوچ
- اردال ارزینجان
- نشئت ارتاش
- چتین آکدنیز
- دسکو هرکی
- ارول پارلاک
- عارف ساغ
- ارکان اوغور
- عثمان آکیول
- حسرت گول تکین
- کارل ساندرز
منبع : آرگا
