آیین جشن نوروز علاوه بر ایران در کشورهای دیگری نظیر: افغانستان، روسیه، عراق، آذربایجان، هند، پاکستان، ترکیه، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان برگزار می گردد. این عید با اولین روز از فصل بهار تحویل می شود. در تاریخچه عید نوروز زمانی که لحظه تحویل سال قبل از ظهر باشد همان روز عید می باشد و زمانی که لحظه سال تحویل بعد از ظهر باشد عید نوروز روز بعد می باشد. عید باستانی نوروز در تقویم میلادی مصادف با ۲۱ و ۲۰ مارس است و در برخی از سال ها مصادف با ۲۲ مارس قرار می گیرد.
تاریخچه عید نوروز در ایران:
در ایران و افغانستان نوروز به دلیل وجود تقویم خورشیدی مصادف با روز اول بهار و روز اول سال می باشد اما در کشورهایی که تابع تقویم میلادی هستند عید نوروز به دلیل فرا رسیدن بهار برگزار می گردد. در پیشینه عید نوروز زمان و دوره دقیق برپایی این آیین به درستی مشخص نیست اما بر طبق شواهد احتمالی که وجود دارد این آین به دوره بابلیان و قبل از هخامنشیان بر می گردد برخی از محققان این عید باستانی را آیینی به جا مانده از زرتشت می دانند. برای آگاهی و اطلاع بیشتر از تاریخچه عید نوروز در ایران در ادامه این عید باستانی را در دوره های مختلف مورد بررسی قرار خواهیم داد.
عید باستانی نوروز در زمان اسطوره ها:
در آثار دیرینه و کهن فارسی نظیر: شاهنامه و تاریخ طبری جمشید به عنوان برگزار کننده عید نوروز معرفی می شود هر چند در برخی از دیگر آثار باستانی نام کیومرث نیز در میان است. اما به طور کلی فردوسی در شاهنامه از ورود جمشید به آذربایجان و بر تخت نشستن وی سخن می گوید و بیان می کند که تاجی زرین بر سر نهاد و با درخشش آن تاج جهان روشن شد. و از آن پس، آن روز را روز نو نام نهادند و در این روز جشن برپا می کردند در واقع با این توصیف در شاهنامه نوروز، نمادی از ریشه کن کردن ظلم و ستم و تاریکی است.
عید نوروز در زمان هخامنشیان:
در زمان هخامنشیان تاریخچه عید نوروز با توجه به سنگ نوشته هایی که از این دوران باقی مانده است مورد بررسی قرار می گیرد. در این دوره کوروش عید نوروز را به عنوان جشنی ملی به رسمیت شناخت و کوروش کبیر به مناسبت فرا رسیدن این عید به سربازان ترفیع می داده است و در سطح شهر جشن برگزار می شده است. همچنین در زمان داریوش به مناسبت فرا رسیدن سال نو سکه های طلا که بر روی آن تصویر سربازان تیرانداز بوده ضرب می شده است.
عید نوروز در دوره ساسانیان و اشکانیان:
جشن نوروز در این دوره به دو شکل برگزار می شده است و با نام های نوروز کوچک و نوروز بزرگ نامگذاری شده است. نوروز کوچک در پنج روز اول عید برپا می شد و نوروز بزرگ در روز ششم بعد برپا می شد. در پنج روز اول که نوروز عامه نامیده می شود افراد عادی از طبقات مختلف جامعه نزد شاه می رفته اند و با او دیدار می کرده و در نوروز بزرگ یا نوروز خاص فقط اطرافیان شاه و طبقات خاص جامعه به نزد شاه می رفتند.
در دوره ساسانیان عید نوروز به خاطر عدم رعایت سال کبیسه در زمان مقرر و مشخصی برگزار نمی شده است و به همین خاطر در هر سال در فصل های مختلفی عید برگزار می شده است. در این زمان قبل از شروع بهار و فرا رسیدن سال نو در دروازه های شهر انواع حبوبات را می کاشتند و در روز شانزدهم عید نوروز هر کدامیک از این حبوبات و محصولات بیشتر رشد کرده و پر بار باشد در سال جدید اهالی آن منطقه به کشت همان محصول می پرداختند. همچنین در سنت های برگزاری این عید به آب پاشی کردن و آتش بازی و ضرب سکه نیز اشاره می شود.
عید نوروز بعد از اسلام:
تاریخچه عید نوروز در ایران بعد از اسلام با وجود اینکه دچار تغییراتی بوده است اما همچنان از میان سایر جشن هایی که فراموش شدند پا برجا بوده و یک آیین مهم به شمار می آمده است. زمانی که عرب ها در این دوران ایران را فتح کردند در روز عید نوروز این اتفاق به وقوع پیوست و از آن پس در این روز از ایرانیان مالیات گزاف می گرفتند خیلی از خلفای عرب این جشن را برای ایرانیان غدقن کردند اما زمانی که از عدم شورش ایرانیان اطمینان یافتند اجازه برگزاری این مراسم و جشن باستانی را به آنان دادند.
به تدریج بعد از عباسیان و آل بویه بیشتر از پیش به جشن عید نوروز اهمیت داده شد و پادشاهان بیشتر از این عید استقبال می کردند. در دوره سلجوقیان تقویم جلالی به رسمیت شناخته شد که در این تقویم عید نوروز به عنوان یک عید ثابت و با روز مشخص نامگذاری شد.
نوروز در زمان معاصر:
نوروز در دوران معاصر رنگ بیشتری به خود گرفت و تاریخچه عید نوروز در دوره معاصر به عنوان یک میراث فرهنگی که از جانب ملت بسیار مورد استقبال بود یاد می شد و در این دوران این عید دارای آیین و سنت های مشخصی است که هر کدام دارای نمادهای ویژه است نوروز امروزه به عنوان جشنی فرخنده که مظهری از زندگی، طراوت، شادابی و خوشحالی است به آن توجه می شود.
سنت های عید نوروز:
در پیشینه عید نوروز سنت های ویژه ای قبیل خانه تکانی و آتش بازی و چیدن سفره هفت سین وجود دارد. قبل از فرا رسیدن سال نو با خانه تکانی کردن پلیدی و نا امیدی را از خود و اهالی خانه دور خواهیم کرد همچنین آتش بازی و مراسم چهارشنبه سوری در پیشینه عید نوروز و آیین آن نمادی از دفع بلا و سرخی و شادابی است که در آخرین چهارشنبه سال این مراسم برگزار می شود.
فلسفه نوروز کوچک و نوروز بزرگ
در فلسفه عید نوروز از دو نوروز کوچک و نورز بزرگ سخن به میان آمده است و هر دو نورز بیانگر آداب و سنن خاص و ارزشمندی بوده است. نخستین روز فروردین به عنوان نوروز عامه یا نوروز کوچک تعبیر می شود و پیام آور فصل بهار و سرسبزی می باشد و تا پنجمین روز فروردین ادامه پیدا می کند. روز شش فروردین ماه یا همان خرداد روز متقارن با نوروز خاصه یا همان نوروز بزرگ می باشد که در تمامی این ایام جشن برگزار می گردد.
در پنج روز نخستین ماه فروردین مردم از طبقات مختلف جامعه همچون اشراف، پیشه وران، روحانیان و دهقانیان در هر کدام از روزها به محضر شاه می رسیدند تا مشکلات و مسائل خود را با شاه در میان بگذارند و شاه تمامی صحبت های آن ها را می شنید. روز شش فروردین روزی بود که شاه باید حق و حقوقی که از مردم به گردنش بود را باید نسبت به مردم در طبقات مختلف ادا می کرد. البته در این روز بخصوص تنها نزدیکان شاه می توانستند به خدمت او شرفیاب شوند.
در داستان ها و افسانه های اساطیری تعبیر جالبی از نوروز شده است و در رابطه با عید نوروز این چنین آمده است که سالگرد آفرینش طبیعت و انسان نوروز می باشد و آغاز سلطنت جمشید در این روز به وقوع پیوسته است که وی تمامی درباریان را احضار و آداب و سنن خوبی را پایه گذاری نمود و خالق جهانیان و عالم هستی را پروردگار باری تعالی اعلام کرد.
که به یمن این عید بزرگ بدن باید بدن را با آبی پاک و نظیف شستشو و غسل داد و با خدای منان راز و نیاز کرد و سجده شکر به جای آورد و به خاطر تمامی نعمت های خداوند سپاسگزار بود و همه ساله این اعمال را باید انجام داد.
فلسفه سفره هفت سین در تاریخچه عید نوروز اهمیت و جایگاه ویژه ای دارد و بیشتر افراد جهان این روز را با این سنت و چیدن سفره هفت سین می شناسند در چیدن سفره هفت از هفت “سین” استفاده می کنند که نشان دهنده خوش یومنی و برکت می باشد. سرکه، سنجد، سکه، سمنو، سبزه، سماق، سیب و همچنین تخم مرغ، آب، قرآن، آینه و …از نمادهای با ارزشی است که در سنت ایرانی برای چیدن سفره هفت سین از آن استفاده می کنند.
منبع : آرگا
